भाषेचें स्वरूप बदणारा दुसरा एक फेरफार फारशीच्या संगतीनें मराठींत आला आहे. तो उच्चारासंबंधानें आहे. इंग्रजींतल्याप्रमाणें फारशींत बरेच शब्द व्यंजनांत उच्चारतात. उदाहरणार्थ रोघन, माफू, सृहबत्, इमारत, दूर, हजीमत्, मेहनत्, मैदान्, अलबत्, खुप, अफसोस्, वगैर फारशी शब्द घ्या. हे शब्द महाराष्ट्रांतील लोकहि मुसुलमानांप्रमाणेंच उच्चारूं लागले; व ह्या उच्चाराची लकब जातिवंत मराठी शब्दांनाहि ते नकळत लावूं लागले. उपयोग् गड्बड्, सांगून् म्हणतात, आपणास्, लांबचा, आठ्वण्, नांदत, वगैरे मराठी शब्द येथें लिहिले आहेत त्याप्रमाणें व्यंजनान्त उच्चारण्याची संवय मराठ्यांनीं मुसुलमानांपासून घेतली असें म्हणण्याला कारणें आहेत. पैकीं एक हें कीं, ज्ञानेश्वरींत नियमानें हे शब्द व्यंजनान्त उच्चारत नसून स्वरान्त उच्चारले जातात. दुसरे कारण असें आहे कीं, मोरोपंताच्या कवितेंत स्वरान्त लिहिलेलें अक्षर व्यंजनान्त उच्चारिलेलें प्रायः माझ्या वाचण्यांत एकहि आलेलें नाहीं. जर व्यंजनान्त अक्षरें उच्चारण्याची पद्धति मराठींत शुद्ध व संस्कृत मानिलेली असती, तर मात्रावृत्तें व गणवृत्तें बनविण्यास मराठी कवींना फार सोपें जातें. तिसरें कारण असें आहे कीं, ज्ञानेश्वराच्या वेळीं व त्याच्या पूर्वी प्रायः सर्वस्वीं सर्व वाक्यगत मराठी शब्द स्वरान्त असत व तो स्वर फारच थोड्या स्थलीं अ असे. उपयोग वगैरे वर जे मराठी शब्द दिले आहेत, ते ज्ञानेश्वरांच्या वेळीं उपेगु, गाडबड्य, सांगौनु, म्हणती, आपणासी, लांवु, आठवणी, नांदतु, असे लिहीत व उच्चारींत असत. परंतु ह्या अंत्य इकारांचा व उकारांचा लोप होऊन हे शब्द प्रायः अकारान्त झाले व हें रूपान्तर होत असतांना त्यांना फारशींचा संसर्ग झाला. त्यामुळें त्याचें उच्चारहि फारशीच्या धर्तीवरच होऊं लागले. अलीकडे इंग्रजीच्या संसर्गानेंहि असाच प्रकार होऊं लागला आहे. मी सर्कसला गेलों होतों, प्रस्तुत मद्रासनें आघाडी मारली आहे, ह्या वाक्यांतील सर्कसला, मद्रासनें वगैरे प्रयोग व उच्चार इंग्रजीच्या धर्तीवर आहेत. उच्चाराची हीच त-हा मुसुलमानी अमलांत चालू होती. ती रूढ होऊन उच्चाराप्रमाणें लेखनहि व्यंजनान्तच प्रचारांत येतें कीं काय, हें पुढील पांचशें वर्षांत कळून येईल.

फारशीच्या संसर्गानें मराठीला आणीक एक खोड लागली. ती ही कीं, फारशींतील शब्दसिद्धीचे प्रत्यय मराठी स्वीकारूं लागली. ये (उच्चार ई) प्रत्यय लागून फारशींत भाववाचक किंवा धंदावाचक नाम होतें, जसें, दोस्त, दोस्ती. ह्या धर्तीवर मराठींतील नामें अशीं होतः- वैद्यक, वैद्यकी; एक, एकी; दु, दुही; बेक, बेकी; मांत्रिक, मांत्रिकी; वैदिक, वैदिकी; मधुकर, माधुकी; वगैरे. फारशी प्रत्यय शुद्ध मराठी शब्दांना लावल्याचीं उदाहरणे कांहीं देतों, म्हणजे हा प्रकार जास्त विशद होईल. (खालील मजकुर वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा.)

फारशीवरून मराठींत दोन चार समास करण्याचाहि नवीन पद्धती आल्या. फारशींत दोन शब्दांच्यामध्यें अलीफ म्हणजे आ येऊन एक समास होतो; जसें बराबर. ह्याच धर्तीवर मराठींत पटापट, सटासट, सरासर, धराधर वगैरे सामासिक शब्द होतात. फारशींत कित्येक शब्दांच्यामध्यें वाव म्हणजे उ किंवा ओ येऊन समास होतो; जसें, दार उ दार, घर उ घर, रान्, उ रान=दारोदार, घरोंघर, रानोरान वगैरे. फारशी जेव्हां महाराष्ट्रात सर्वत्र पसरली, त्यावेळी लोकांच्या तोंडांत एकाच अर्थाचे फारशी व मराठी असे दोन शब्द एकदम येऊं लागले. उदाहरणार्थ घरदार, चीजवस्त, कागदपत्र, शेतजमीन, देहेगाव, दानधर्म, भेटमुलाकत, सरदारमानकरी, प्रांतमुलूख, वेळवखत वगैरे. येथें दार, चीज, कागद, जमीन, देह, दान, मुलाकत, सरदार, मुलूख व वखत ह्यांचा अर्थ घर, वस्तु, पत्र, शेत, गांव, धर्म, भेट, मानकरी, प्रांत व वेळ असा अनुक्रमें आहे. एकाच अर्थाचे दोन फारशी शब्द ह्याच वेळीं प्रचारांत आले; जसे जमीनजुमला, शिपाईप्यादा, नक्दपैसा, बंदागुलाम, खबरअफवा, वगैरे. फारशी शिकतांना हे शब्द प्रथम कित्येकांच्या तोंडीं बसले व नित्य वापरण्यानें ते समाजांत प्रचलित झाले. हे मराठी-फारशी मिश्र शब्द पौनः पौन्य किंवा अतिशय किंवा जोरदारपणा दर्शवायाचा असल्यास मराठींत योजतात. हे चारी प्रकार ज्ञानेश्वरींत नाहींत हें सांगावयाला नकोच.

येथपर्यंत सांगितलेल्या विशेषांपेक्षाहि एक चमत्कारिक विशेष आतां सांगावयाचा आहे. तो विशेष फारशींतून मराठींत रूढ झालेल्या विशेषनामांसंबंधाचा आहे. सामान्यार्थवाचक शब्द परभाषेतून घेण्यानें स्वभाषेंत थोडाथोडका बदल होतो असें नाहीं. परंतु परभाषेंतील विशेषनामें स्वभाषा स्वीकारूं लागली, म्हणजे ती बोलणा-या लोकांच्या भ्रष्टपणाची कमाल झाली म्हणून समजावें. अबा, बाबा, अबू, अमा, मामा, अमी, मामी, नाना, नानी, ननी, काका, काकी, चिच्या, वगैरे मराठींतील टोपण नांवे फारशी आहेत. तसेंच सुलतानराव, जानराव, बाजीराव, रुस्तुमराव, शहाजीराव, शाहू, फिरंगोजीराव, दियानतराव, सर्जेराव, हैबतराव, सर्फोजीराव, गुलबाई, दर्याजीराव, वगैरे विशेषनामेंहि मुसलमानी अमलांत प्रचारांत आलीं. सौदागर, मुश्रीफ, सराफ, चिटणीस, पोतनीस, हेजीबराव, दिवाण, पेशवे, वाकनीस, दफ्तरदार, वगैरे फारशी आडनांवेंहि मराठींत रूढ झालीं. बिन्न ह्या फारशी शब्दानें पितापुत्रांचा संबंध दाखविण्यापर्यंत ज्या देशांतील भटाभिक्षुकांचीहि मजल जाऊन पोंहोचली, त्या देशांतील भाषेच्या भ्रष्टपणाबद्दल जास्त काय लिहावयाचें आहे?

                                                                             लेखांक ३६०

                                                                                                श्री                                                      १६२९ पौष शुध्द ३

 मशहुरल अनाम मताजी जेधे देशमुख ता। रोहिडखोरे यासि बहिरो मोरेस्वर प्रधान आसिर्वाद सु॥ सन समान मया अलफ तुह्मी दोनी पत्रे पाठविली ती पावली राजश्री स्वामीचे दर्शन जालिया उपरि आपणास काय आज्ञा ह्मणुन लिहिले तरी तुह्मी ह्मणजे वतनदार लोक राजश्री स्वामी ए प्राते आलेवरी हे प्रसगी तुह्मी सर्व प्रकारे इमाने इतबारे वर्तोन स्वामीचे सेवेसी रुजू असावे हे विहित असे आह्मी हुजूर आहो तुह्मास समाधानपत्रे लेहोन पाठविली आहेती आणि हुजूर दर्शनास बोलाविले असे त्यासी सांप्रत राजश्री शंकराजीपतास देवाज्ञा जाली ह्मणून तुह्मी हुजूर यावयाविसी अनमान कराल तरी + + + सा न करणे पत्र पावता च हुजूर एणे तुमचे चित्तानरुप सर्व हि तुमचे अनकूल करून चालऊन ए विसी समाधान असो देणे जाणिजे छ १ सौवाल आज्ञा प्रमाण

जॉन बीम्स् ह्यानें आपल्या Comparative Grammar नामक ग्रंथात हेंच मत स्वीकारलें आहे. लग् धातूपासून निघालेल्या लागी ह्या शब्दाची शेवटली गी लुप्त होऊन ला हा द्वितीयेचा प्रत्यय झाला असें बीस्मचें म्हणणें आहे. ह्या म्हणण्याच्या पुष्ट्यर्थ तो असें कारण देतों कीं जुन्या मराठींत (?) लागी व लागून अशीं रूपें होतीं ती जाऊन हा ला प्रत्यय वर्तमान मराठींत राहिला आहे. परंतु बीम्सचे हें म्हणणे १२९० पासून १८९० पर्यंतची ऐतिहासिक परंपरा पाहिली असता खरें आहे असें म्हणता येत नाहीं. आधीं जुन्या मराठींतील लागी व लागून हीं रूपें प्रस्तुत काळापर्यंत लुप्त झाली नसून सध्यांहि चालू आहेत. ज्याला मरून नुकतीच शंभर वर्षे झालीं, त्या महिपतीनें हा शब्द योजिला आहे.

नक्र बोलला तुज लागोन। तुझें नाम पतितपावन।
आणि माझा अव्हेर करून। जासी घेवोन गजेंद्रा॥
                                                                                        - भक्तिविजय

ज्ञानेश्वर (इ. स. १३००), मुंतोजी (१५५०), एकनाथ (१६००), नामदेव (१६००), मुतेश्वर (१६४०), वामन (१६६०), श्रीधर(१७००), मोरोपंत (१७७०), महिपति (१७९०), वगैरे ग्रंथकारांनीं आज सहाशें वर्षे हा शब्द योजण्याचा क्रम सारखा ठेविला आहे. तेव्हां हा शब्द अलीकडील काळांत केव्हांहि लुप्त झाला नाहीं, हें उघड आहे. बीम्स्चें म्हणणें खरें नसण्याला दुसरें कारण असे आहे की, कोणत्याहि शब्दयोगी अव्ययाला विभक्तिप्रत्ययाचे रूप येण्याला, तें शब्दयोगी अव्यय लोकांच्या बोलण्यांतून व लिहिण्यांतून हळूहळू कमी झालें पाहिजे. ह्या नियमाप्रमाणें पाहिलें असतां, ला हा द्वितीयेचा प्रत्यय ज्या मराठी ग्रंथकारांच्या लेखांत प्रथम दिसतो, त्यांच्या लेखांत लागी, लागून हीं रूपें कचित् आलीं पाहिजेत व त्याच्यानंतरच्या ग्रंथकारांच्या लेखांत मुळींच येतां कामा नाहींत. आतां नामदेवांच्या ग्रंथांत ला हा प्रत्यय प्रथम दृष्टीस पडतो, परंतु लागी हें शब्दयोगी अव्ययहि त्यांच्या अभंगात व भारतांत अनेक वेळां आलें आहे. तसेंच नामदेवाच्यानंतर झालेल्या एकनाथादि ग्रंथकारांच्या ग्रंथातहि तें हमेशा येतें. तेव्हां बीम्सची क्लृप्ति खरी नाहीं असे म्हणणें प्राप्त होते. आतां मुसुलमानांच्या ऐन अमदानींत वाढलेल्या नामदेव, मुक्ताबाई वगैरेंच्या ग्रंथांत फारशी रा पासून निघालेला ला हा द्वितीयेचा प्रत्यय जसा कित्येक ठिकाणीं योजिलेला दृष्टीस पडतो तसा प्रस्तुत खंडांत छापिलेल्या शिवाजीच्या पत्रांत दिसत नाहीं. सह्याद्रीच्या पूर्वेकडील मावळांत व पश्चिमेकडील तळकोकणांत फारशी भाषेचा संचार केव्हांहि फारसा नसल्यामुळें तेथील लोकांच्या बोलण्यांत फारशींतून घेतलेला द्वितीयेचा ला प्रत्यय बिलकूल येत नसून प्रायः स प्रत्यय येत असे. शिवाजीचे ब्राह्मण मुत्सद्दी एकोनएक मावळांतील किंवा तळकोकणांतील होते व ते स प्रत्ययाचा हमेश उपयोग करीत. जर लागी किंवा लागून ह्या शब्दयोगी अव्ययापासून ला प्रत्यय निघाला असतां, तर महाराष्ट्रांतील सर्व भागांत ह्या लाचा उपयोग, निदान नामदेवानंतर शंभर दीडशें वर्षांनीं तरी, सर्व महाराष्ट्रांत व्हावयाला पाहिजे होता. परंतु तसा प्रकार झालेला नाहीं. ला प्रत्यय शिवाजीच्या वेळेस मावळांत व तळकोकणात फारसा लावीत नसत हें तर काय, पण दादोबा पांडुरंग व कृष्णशास्त्री चिपळोणकर ह्यांच्या वेळींहि ला प्रत्यय कोकणांत फारसा योजीत नाहींत व देशांत हमेशा योजतात, असा भेद भासत होता (दादोकृत मोठें व्याकरण, दहावी आवृत्ति, पृष्ठ ६५ व चिपळोणकरांचे व्याकरणावरील निबंध, पृष्ठ ७३). येणेंप्रमाणें बीम्सची ही क्लुप्ति केवळ निराधार आहें असें मला वाटतें. ज्ञानेश्वरींत आ, स. सी, ते हे द्वितीयेचे किंवा चतुर्थीचे प्रत्यय होते. लागीं, लागौनी, लाग, लागा, अशीं लाग ह्या नामाचीं व क्रियापदाचीं रूपें ज्ञानेश्वरींत व तिच्या पुढील सर्व ग्रंथांत येतात. हें घर माझ्या लागीं नाहीं, अशा वाक्यांत लाग शब्दाची जशी सप्तमी सध्यां आपण योजतों, तशीच ज्ञानेश्वरींतहि योजीत असत. ह्यासंबंधीं विशेष विवेचन ज्ञानेश्वरींतील भाषेचा विचार अन्यत्र करावयाचा आहे त्यावेळीं करतां येईल.

 फारशींत कित्येक शब्दांचें अनेकवचन आन् हा प्रत्यय लावून करतात. त्याचें अनुकरण जुन्या ऐतिहासिक पत्रांत अनेक स्थलीं केलेलें दृष्टीस पडतें. उदाहरणार्थ, राजश्री वाड ह्यांच्या शाहू छत्रपतीच्या रोजनिशीच्या १८५ व्या पृष्ठावर मोकदमानि हा शब्द आलेला आहे. मूळ फारशी शब्द मोकदम व त्याचें अनेकवचन मोकदमान्. मोकदमान् ह्या रूपाला मौजा ह्या शब्दाशीं जोडण्याकरितां षष्ठीची फारशी ई जोडून मोकदमानी मौजा असा प्रयोग केला आहे. मोकदमान् ई मौजा ह्याचा अर्थ गावचे मोकदम असा होतो. हा षष्ठीचा ई प्रत्यय द्वितीयेच्या रा प्रत्ययाप्रमाणें मराठींत रूढ झाला नाहीं. फक्त मौजा, नजदीक वगैरे काहीं शब्दांच्यापुढें मात्र सध्यां आलेला आढळतो. ही षष्ठीची ई मराठींत रूढ न होण्याचें कारण असें आहे कीं, ही ई ज्याची षष्ठी करावयाची, त्या नामाच्या पूर्वी लागते. इंग्रजींत जसें ofशब्दयोगी अव्यय नामाच्या पाठीमागें लागतें तशी ही फारशी ई नामाच्या पाठीमागें लागते. विभक्तीचा प्रत्यय किंवा शब्दयोगी अव्यय नामाच्या मागें लावण्याचा मराठीचा स्वभाव नाहीं. तेव्हां ही षष्ठीची ई मराठींत टिकली नाहीं. परंतु रा हा द्वितीयेचा प्रत्यय फारशींत मराठीप्रमाणें नामाच्यापुढें लावतात. तेव्हां तो मराठीच्या स्वभावाला जुळण्यासारखा असल्यामुळें मराठी विभक्तिप्रत्ययांत कायम होऊन बसला आहे. इतकेंच कीं, द्वितीयेचा रा प्रत्यय लागतांना फारशींत नामाचें सामान्यरूप होत नाहीं, व मराठींत, त्या भाषेच्या नियमाप्रमाणें होतें. उदाहरणार्थ, गोविंद ह्या नामाचें फारशी पद्धतीनें गोविंदरा असें द्वितीयेचें रूप होईल; परंतु मराठींत गोविंदाला असें रूप होतें.

                                                                             लेखांक ३५९

                                                                                                श्री                                                      १६२१ भाद्रपद शुध्द १०

स्वस्ति श्री राज्याभिषेक शके २६ प्रमादीनाम सवत्सरे भाद्रपद शुध दशमी गुरुवासरे क्षत्रियकुलावतस श्री राजाराम छत्रपति याणी समस्त राजकार्यधुरधर विश्वासनिधी राजमान्य राजश्री रामचद्र पडित अमात्य हुकुमतपन्हा + + यासि आज्ञा केली ऐसी जे साप्रत सर्जाराऊ जेधे देशमुख ता। रोहिडखोरे याणी हुजूर विनतीपत्र पाठविले तेथे आपला उबार काही उरला नाही तरी स्वामीने च्यार गाव कबिला ठेवायास दिल्हे पाहिजेत ह्मणौन लिहिले ऐसियास सर्जाराऊ या राज्यातील कदीम त्याचे चालवणे अगत्य यास्तव हें पत्र लिहिले असे तरी तुह्मी त्याकडील सरजाम काय कैसा करून दिल्हा आहे तो हिला + + + + चालऊन ते सुखरूप राहात ऐसी गोष्टी करणे बहुत लिहिणे तरी तुह्मी सूज्ञ असा

मी, तूं, तो, हा, असा, कसा, जसा, तितका, तेवढा, एवढा, जेवढा, केवढा, तितकाला, स्वतः, अमुक, आपण, काय, वगैरे सर्वनामें मराठींत इतर कोणत्याहि भाषेपेक्षां जास्त आहेत. तशांत, वर दिलेल्या आणीक नऊ दहा फारशी सर्वनामांची त्यांत भर पडल्यामुळें मराठींत सर्वनामांच्या योगानें जे नानाप्रकारचें बारीक बारीक सूक्ष्म भेद दाखवितां येतात ते इतर कोणत्याहि भाषेंत एकेका शब्दानें दाखवितां येत नाहींत. तो कसचा येतो? केवढाले हे आबे! वगैरे वाक्यांतील कसचा, केवढाले, ह्यांचीं इंग्रजींत एकेका सर्वनामाने भाषांतरें होत नाहींत. कसचा ह्याचें यथार्थ भाषांतर इंग्रजींत तर होत नाहीच; परंतु is there any the smallest chance of his coming? अशासारखा एखादा लांबच लांब प्रयोग करून इंग्रजीला हें काम कसेंबसे भागवून घ्यावे लागतें. खुद, फलाणा, हर वगैरे फारशी सर्वनामांसंबंधानें विशेष कांहीं सांगण्यांसारखें नाहीं. परंतु कस व चे ह्या सर्वनामांना नुसतें जाऊं देतां कामा नये. चे हें फारशींत प्रश्नार्थक सर्वनाम आहे व त्याचा मराठींत कोठचें व कसचें ह्या संयुक्त सर्वनामांत उपयोग होतो. ज्ञानेश्वरींत कोठचें व कसचें ही प्रश्रार्थक रूपें नाहींत. हरकसा हें रीतिदर्शक सर्वनाम हर व कस ह्या दोन फारशी सर्वनामांचा जोड करून बनविलेलें आहे. हरकशाहि युक्तीनें ये, असा ह्या शब्दाचा प्रयोग होतो. दरएक हें हरएक ह्या सर्वनामाचें अनुकरण करून आणि हर व दर ह्या दोन फारशी शब्दांचा घोटाळा करून बनलेलें रूप आहे. हर हें सर्वनाम आहे व दर हें शब्दयोगी अव्यय आहे, हें मूळ प्रयोगकर्त्यांना माहीत नव्हतें. जण हें सर्वनाम जन् ह्या फारशी नामावरून घेतलें आहे. जन् म्हणजे बायको. मराठींत किती जण, किती जणीं, अशीं पुल्लिंगी व स्त्रीलिंगी रूपें योजितात. येथें कांहीच व नाहीच ह्या क्रियाविशेषणांविषयीं किंचित् उल्लेख करतों. हें दोन्ही शब्द फारशी कहींच व नहींच ह्या सकरणरूपी व अकरणरूपी क्रियाविशेषणांपासून आलेले आहेत. काहींच हें क्रियाविशेषण के आणि हींच व नहींच हें न आणि हींच ह्या दोन सर्वनामांपासून झालेलें आहे. कहींच म्हणजे काहींहि आणि नहींच म्हणजे न कांहीं असा अर्थ आहे. इंग्रजींत कहींच म्हणजे something व नहींच म्हणजे nothing असा अर्थ होतो. तो कांहींच बोलत नाही, तो नाहींच येत, असे प्रयोग ह्या शब्दांचे होतात. एकटा व दुकटा हीं संख्यावाचक विशेषणें फारशींतील एकता, दुता ह्या विशेषणांवरून आलेलीं आहेत.

सर्वनामाप्रमाणें फारशींतून मराठींत उभयान्वयी अव्ययेंहि बरींच आलीं आहेत संस्कृतांतील च व इंग्रजींतील and ह्या उभयान्वयी अव्ययांच्या अर्थी मराठींत व व आणि अशीं दोन अव्ययें आहेत. की हें अव्यय फारशी के ह्या अव्ययावरून मराठींत घेतलें आहे. ज्ञानेश्वरींत नियमानें व ऐतिहासिक पत्रांत विकल्पानें जे हे रूप येतें.

मराठीच्या व फारशीच्या सान्निध्यासंबंधानें आतांपर्यंत जे हे विशेष सांगितले त्याहूनहि एक विशेष बराच संस्मरणीय असा फारशीच्या संसर्गानें मराठींत आला आहे. तो विशेष चतुर्थीच्या किंवा द्वितीयेच्या ला प्रत्ययासंबंधाचा आहे. हा प्रत्यय फारशीं द्वितींयेचा प्रत्यय जो रा त्यापासून आला आहे. फारशींत राम ह्या शब्दाची द्वितीया रामरा अशी होते. मराठींत राम, ह्या शब्दाची द्वितीया ज्ञानेश्वराच्या वेळीं राम, रामा, रामासी, रामातें, रामाप्रति, अशी होत असे. पुढें फारशीच्या सान्निध्यानें रामाला अशी द्वितीया विकल्पानें होऊ लागली. राम् रामरा; राम रामाला (राम + आ + ला). अहमदनगर, अहमदनगररा ह्या फारशी द्वितीयेबद्दल अहमदनगर, अहमदनगरला किंवा अहमदनगराला अशी मराठी द्वितीया होऊं लागली. हा ला प्रत्यय कोठून आला, ह्याविषयीं दादोबा पांडुरंग, कृष्णशास्त्री चिपळोणकर व कृष्णशास्त्री गोडबोले ह्यांना गूढ पडले होतें (दादोकृत मोठं व्याकरण, दहावी आवृति, पृष्ठ ६५, चिपळोणकरकृत व्याकरणावरील निबंध, पृष्ठ ७३, गोडबोलेकृत व्याकरण). ज्ञानेश्वरींत हा ला प्रत्यय नसताना पुढे तो एकाएकीं कोठून आला? नामदेवाच्या अभंगांत हा ला प्रत्यय प्रथम आढळतो. ज्ञानेश्वर व नामदेव हे जर समकालीन होते, तर नामदेवाच्या ग्रंथांतच तेवढा ला प्रत्यय आढळावा आणि ज्ञानेश्वराच्या ग्रंथांत बिलकुल नसावा, हें आश्चर्य आहे. खरा प्रकार असा आहे कीं, ज्याचे अभंग आपण सध्यां वाचतों तो नामदेव सोळाव्या शतकांत होऊन गेला, व सोळाव्या शतकांत २०० वर्षांच्या घसटीनें ला प्रत्यय मराठींत रूढ होऊन नामदेवाच्या अभंगात आला. आतां लग् धातूपासून निघालेल्या लागून, लागीं, लगीं, ह्या रूपांचा द्वितीयेचा ला प्रत्यय अपभ्रंश आहे असें प्रतिपादन कोणी ग्रंथकार करितात.

                                                                             लेखांक ३५८

                                                                                                श्री                                                      १६२९ आषाढ वद्य ६

स्वस्ति श्री माहाराज राजश्री शाहुजी राजेसाहेब याणी राजश्री मताजीराऊ जेधे देसमुख तो। रोहिडखोरे यासि आज्ञा केली ऐसि जे स्वामीचा भाग्योदयप्रसंग होऊन दक्षणप्रांते येणे जाले सांप्रत स्वामीचा मुकाम मौजे चोरवड प्रा। उतराण प्रा। खानदेश येथे जाला पुढे कुच दर कुच येईजत आहे ऐसियास तुह्मी पुरातन स्वामीचे सेवक एकनिष्ठ अहा या प्रसंगी स्वामीच्या दर्शनास येऊन आपले सेवेचा मजुरा करून घ्यावा ऐसे आहे तरी स्वामीचे येणे समीप होता च आपले जमावानसी येऊन भेटी घेणे भेटीनंतर स्वामी तुमचे उर्जित विशेषाकारे करितील ++ खातीरजमा राखोन लिहिलेप्रमाणे वर्तणुक करणे जाणिजे छ १९ रबिलाखर सु॥ समान मया अलफ

फारशीच्या व मराठीच्या सान्निध्याचा पहिला विशेष प्रयोगाच्या ग्रहणाचा आहे ह्या विशेषानें कित्येक नामांना कित्येक क्रियापदें फारशीच्या, धर्तीवर लावण्याचा प्रघात पडला. इंग्रजीच्या धर्तीवरहि आपण कित्येक प्रयोग सध्यां असेच करूं लागलों आहों. To take advantage of ह्या इंग्रजी प्रयोगाचें मराठींत चा फायदा घेणें असें भाषान्तर करतात व हा प्रयोग मराठींत सध्या रूढ झाला आहे. ह्या परदेशी प्रयोगांच्या मुळें भाषेच्या रूपांत तर फरक होतोच; परंतु मुख्य फरक कल्पनेच्या प्रांतांत होतो. उदाहरणार्थ, उडी मारणें हा प्रयोग घेऊं संस्कृतांत उड्ड्यते ह्या क्रियापदानें ह्या प्रयोगाचा अर्थ प्रदर्शित होतो. अगर, उड्डाणं कुरुते, असाहि संस्कृत प्रयोग होतो. जुन्या मराठींत उड्डाण करतो असा प्रयोग आहे. उडी घेणें असाहि मराठींत एक प्रयोग आहे. परंतु, उडी मारणें हा प्रयोग फारशीचें मराठीला सान्निध्य होईतोंपर्यंत माहीत नव्हता. उडी म्हणजे उड्डाण ह्या कर्माचा मारणें म्हणजे प्रहार करणें ह्या क्रियेशीं संबंध जोडविण्याचा प्रघात फारशी प्रयोगांशीं परिचय होईतोंपर्यंत मराठींत नव्हता. तो फारशीवरून आपण मराठींत घेतला आहे. फारशींत हा प्रयोग कसा आला ह्या प्रश्नाचा शोध अलहिदा असल्यामुळें, ह्यांत जास्त खोल शिरत नाहीं.

मराठी व फारशी ह्यांच्या सान्निध्याचा दुसरा विशेष उद्गारवाचक शब्द, उभयान्वयी अव्ययें, पाठीमार्गे व पुढें लागणारीं शब्दयोगीं अव्ययें, क्रियाविशेषणें व सर्वनामें, ह्यांच्यासंबंधांचा आहे. ह्या विशेषानें भाषेच्या रूपांत वरच्याहिपेक्षां जास्त फरक झाला आहे. फारशींतून जे उद्गारवाचक शब्द मराठीत घेतले आहेत, त्यांनी मराठींतील पूर्वीच्या अबब, अहा, हरहर, धन्य, जी, इत्यादि उद्वारांत जास्त भर पडली आहे व त्यांच्यामुळें अनेक उद्वारांचे बारीक बारीक भेद पूर्वीपेक्षां जास्त सफाईनें व सूक्ष्मपणें प्रदर्शित करतां येतात. फारशी क्रियाविशेषणापासूनहि मराठीला हाच फायदा झाला आहे. परंतु नामांच्या पाठीमागें लागणा-या फारशी शब्दयोगी अव्ययांच्या योगानें मराठी भाषेच्या स्वभावांत बदल झाला आहे. दर साल दर सद्दे किंवा दर शेकडा पांच टक्के व्याज सुटतें ह्या वाक्यांचा अर्थ सालांत शंभर रुपयामागें पाच टक्के व्याज सुटतें, असा आहे. दर म्हणजे आंत हें शब्दयोगी अव्यय फारशींत इतर शब्दयोग्यांप्रमाणें नामाच्या पाठीमागें लावतात. दर रोज म्हणजे रोजीं; दर बाजार म्हणजे बाजारी; असा प्रयोग फारशींत होतो. दर रोज तीन आणे मजुरी देतों किंवा रोजी तीन आणे मजुरी देतों, असें दोन्ही प्रयोग मराठींत होतात. दर रोज ह्याबद्दल संस्कृतांत, महाराष्ट्रांत, व मराठींत दिवसे, दिसम्मि, दिवशीं असे प्रयोग होतात; म्हणजे सप्तमीचा प्रत्यय नामाच्या पुढें लागतो. मागें लागत नाहीं इंग्रजींत किंवा फारशींत in किंवा दर हीं शब्दयोगी अव्ययें नामाच्या पाठीमागें लागतात. येणेंप्रमाणें, शब्दयोगी अव्ययें, योजण्याची मराठींत जीं सार्वत्रिक चाल आहे तिच्या विरुद्ध दर हें शब्दयोगी अव्यय मराठींत योजिलें जाऊं लागलें आहे. हीच कथा ता ह्या फारशी शब्दयोगी अव्ययाची आहे. ता ह्या शब्दयोगी अव्ययाचा अर्थ फारशीत पर्यंत असा होतो. अज् मुंबई ता पुना, ह्या फारशी शब्दांचा अर्थ, मुंबईपासून पुण्यापर्यंत, असा आहे. ह्या ताचें ते, तो अशी रूपें मराठींत योजिली जातात. मुंबई ते पुणें पांच रुपये भाडें पडतें; ह्या पुस्तकाचे एक ते पांच भाग छापिले जातील; ह्या वाक्यांत ते ह्या शब्दयोग्याचा अर्थ पर्यंत असा आहे व तें ता ह्या फारशी शब्दयोग्याचा अपभ्रंश असून, फारशींतल्याप्रमाणें नामाच्या मागें लागतें फारशींतील बे चीहि अशीच त-हा आहे. बेदिल, बेवकूब, बेभरंवशाचा, बेइमानी, बेअक्कली, ह्या शब्दांत बे हें शब्दयोगी त्या त्या शब्दांच्या मागें फारशींतल्याप्रमाणें येतें. तो मनुष्य सवाई शिकंदर आहे किंवा सवाई बिलंदर आहे, ह्या वाक्यांचा अर्थ, तो मनुष्य शिकंदरासारखा किंवा बिलंदरासारखा आहे, असा होतो. येथें सवाई हें शब्दयोगी अव्यय फारशींतल्याप्रमाणें योजिलें आहे. देखील, बाजत्, बमय, गैर, ला, बिला, हीं अव्ययेंहि अशींच फारशींतल्याप्रमाणें जुन्या मराठी दरबारी लेखांत व सध्यांहि योजितात. दर व ता ह्या पूर्वगामी अव्ययांचा मराठींत दुस-या एका त-हेनें फाजील उपयोग होत असतो. मी दर दिवशीं चार कोस चालतों. ह्या वाक्यांत दर हें पूर्वगामी अव्यय योजून शिवाय दिवस ह्या शब्दाची सप्तमी योजिली आहे. पुण्यापासून ते मिरजेपर्यंत अडीचशें मैल अंतर आहे, येथें तो हें पूर्वगामी व पर्यंत हें पश्चाद्गामी अशीं दोन्ही शब्दयोगी अव्ययें आलीं आहेत. ह्या ठिकाणी तो व दर ह्या शब्दांचीं शक्ति काय आहे व त्यांचा मूळ प्रयोग कसा करीत असत, हें माहीत नसल्यामुळें बोलणारानें फारशी व मराठी अशीं दोन्ही अव्ययें योजिलीं आहेत. फारशी प्रयोग अत्यंत रूढ झाल्यानें तो सोडवेना व मूळ मराठींतल्याप्रमाणें बोलण्याचा स्वभाव सुटेना, असा चमत्कार ह्या फाजील प्रयोगांत झाला आहे. परंतु ह्या फाजील प्रयोगांत एक मोठं गूढ इंगित सांठलेलें आहे. तें हें कीं, इंग्रजीप्रमाणें किंवा फारशीप्रमाणें पूर्वगामी शब्दयोगी अव्ययांचा मराठीला जातीचाच कंटाळा आहे. शब्दाचें सामान्य रूप करून पश्चाद्गामी शब्दयोगी अव्यय त्या सामान्यरूपापुढें लटकावून देण्याचा मराठीचा आनुवंशिक स्वभाव आहे. परंतु ह्यालाहि एक अपवाद आहे. मराठींत भर म्हणून एक शब्दयोगी अव्यय फारशींतून आलेलें आहे. फारशींत बर म्हणून एक पूर्वगामी शब्दयोगी आहे; त्यापासून हें मराठी भर अपभ्रंशानें आले आहे. ह्या भर अव्ययाचा, शब्दाचें सामान्यरूप न होतां, उपयोग होतो. जसें घरभर, गुडघाभर, पायलीभर, हौदभर, इत्यादि.

                                                                             लेखांक ३५७

                                                                                                श्री                                                      १६२४ चैत्र वद्य १२

देशमुख ता। रोहिडखोरे यासि आज्ञा केली ऐसी जे ++ विनतीपत्र छ १६ जिलकादचे पाठविले ते छ २३ रोजी प्रविष्ट जाले आपणास इनाम गाव आहेत तेथील ती वर्षी इनामपटी दिवाणात द्यावी ऐसा कैलासवासी राजश्री स्वामीनी तह केला होता आणि हाली दर साल इनामतीची तिजाई वसूल राजश्री रामचंद्रपंडित अमात्य घेतात तरी पारपत्य करावया आज्ञा केली पाहिजे ह्मणून लिहिले ते विदित जाले ऐसियास मावलप्रांती सार्‍या वतनदारास तह केला आहे त्याप्रमाणे तुमचा हि इनाम गावाचा तह चालत आहे त्यात नवे काही करिता येत नाही व मोजे आंबवडे आपणास इनाम आहे तेथे बाजार भरतो त्याचा हासिल किले विचित्रगडकरी घेऊन जातात तरी येविशीं पारपत्य करावया आज्ञा केली पाहिजे ह्मणून लिहिले त्यावरून विचित्रगडकरी यांस आज्ञापत्र सादर केले आहे तयाउपरी बाजारच्या हासिलासीं कथला करणार नाही तुह्मीं स्वामीचे पायासी एकनिष्टे राहून र्ता। मजकूरची लावणी सचणी करून कीर्द मामुरी करणे निदेश समक्ष

रुजू सुरुनिवीस
सुरु सुद

                                                                             लेखांक ३५६

                                                                                                श्री                                                        १६१८ आषाढ

राजश्री मा। एसाजी सुभेदार कारकून ता। मावले
प्रा। +++ गोसावी यासि

 अखंडित लक्षमीअलंकृत राजमान्य सेवक शंकराजी नारायण नमस्कार सु॥ सबा तिसैन अलफ मा। बाजी सर्जाराऊ जेधे देशमुख तरफ भोर ता। राहिडखोरे याणी विदित केले की आपण राज्यामध्ये कीर्द मशागत केली ताब्राची फिसात जाली त्या प्रसंगामध्ये आपण एकनिष्टपणे राहोनु सेवा केली आहे विलायती खराब पडिली होती त्यास रयतास हर भरवसा देउनु वसाहत केली जाई त्यास आपले ता। मा। इनाम गाव पुर्वीपासून चालिले आहेती

मौजे आबडे १                           मौजे चिखलगाव १
मौजे नाटंबी १                          मौजे कारी १

एणे प्रमाणे देह च्यार पुर्वीपासून इनाम चालिला आहे त्यास आपण चंदीचे मुकामी जाउनु राजश्री                 छत्रपतिस्वामीसनिध विनती केली की आपले गाव इनाम आहेती ते दुमाले केले पाहिजे त्यावरून राजश्री            स्वामी कृपाळु होउनु इनाम गाव दुमाले करून पत्रे दिल्ही ऐश्यास सदरहू गाव आपणास दस्त मा दुमाले केले आहेती तरी त्याणे आपला आवकात चालत नाही तरी आपले गाव कुलबाब कुलकानु दुमाले केले पाहिजे तेथे किर्दी मामुरी करून सुखरूप राहोनु ह्मणउनु विदित केले त्यावरून मनास आणिता याणी राज्यामध्ये बहुत च कस्ट मशागती केली आहे राजश्री                 छत्रपति स्वामी कर्नाटक प्रातास गेले त्या समई मोगलाची फिसात बहुत च जाली होती मजकूरनिले एकनिष्ठेने राहोनु लोकाचा जमाव करून किले विचित्रगड गनिमापासून हस्तगत केला त्यावरी विलायती कुल खराब पडली होती त्याची लावणी-सचणी केली त्याउपरी चदीस जाउनु राजश्री               स्वामीसनिध विनती करून सदरहू ईनाम गावीचे दुमालेपत्र आणिले देशमुख मा। स्वामीकार्याचे एकनिष्ठ यावरी याचे गाव कुलबाब कुलकानु याचे तुह्मास आज्ञा केली आहे तरी सदरहू देह च्यार पुर्वीपासून चालिले आहेती त्याप्रमाणे कुलबाब कुलकानु गाव दुमाल करणे साल दर साल ताजे सनदेचा उजूर न करणे साल मा। दस्त मालूम चालवणे पेस्तर सालापासून कुलबाब कुलकानु गाव दुमाले करणे सनदेची तालिक लेहोनु घेउनु असल सनद देशमुखापाशी परतोन देणे छ + + +

                                                                                                                               

पा छ ११ जिल्हेज सन
बार

पत्रांक १४४.

पौ अधिक वद्य ४ शुक्रवार
श्री. १६९६ अधिक वैशाख शुद्ध अखेर.

यवतेश्वरी.
श्रीमंत राजश्री बाबूरावजी स्वामींचे सेवेस.-

पो महादाजी कृष्ण गोडबोले वास्तव्य जकातवाडी कृतानेक नमस्कार विनंती येथील कुशल जाणोन स्वकीय कुशल लेखन केलें पाहिजे. विशेष, वेदशास्त्रसंपन्न राजश्री रघुनाथबावा श्रीं होते. तेथें अन्नशांतीमुळे दोन अडीच सहस्र ब्रह्मस्व जालें. याजमुळें तेथून निघोन वांईसही आले. तेथेंही कांही दिवस होते. परंतु ब्रह्मस्वपरिहार जाहला नाहीं. मग पुणियांत सतरा अठरा महिने तुळशीबागेंत आहेत. त्यास, हा दिवस उछाहाचा आहे. तरी श्रीमंत राजश्री नाना फडणीस यांस निवेदन करून ब्रह्मस्वपरिहाराचें यश आपण घ्यावे. बावांची स्नानसंध्या उपोषणादिक आचरण कोणते प्रकारचें आहें तें सर्व आपणांस विदितच आहे. तेथें विस्तार कां ल्याहावा ? बहुत काय लिहिणें ? लोभ असों दिला पाहिजे. हे विनंती.