खालि च्यार लक्ष हिरण्य ॥ रायें ठेविलें आपण ॥
                                                           प्रधानास आज्ञा करोन ॥ ठेविलें असें ।। ७ ।।
                                                           विश्वनाथ नाईक यजु:शाखि ।। त्यास राज्यान केलें सबनिस ।।
                                                           त्यास माहित सर्व स्थानें किं ॥ त्या प्रमाणें लिहिलें असे ।। ८ ।।
                                                           आणिक सांगतो येक ।। आगाशिचे पश्चमे कडे तटाक ।।
                                                           वासुंदरें नाम देख ।। त्यांत पात्रक असे ॥ ९ ॥
                                                           दक्षण पाळिस जाण ॥ चिरे मृत्तिका हे कठिन ।।
                                                           नाहि ठेविलें कारण ।। पुन्हा हां न्यावयाचि ॥ १० ॥
                                                           वांदरें वरि विस्तीर्ण ॥ तेथें डोंगरि येक जाण ।।
                                                           तिचें नांव सेलिन ।। तिचे मस्तकिं ॥ ११ ॥
                                                           आहे येक XXX लोखंडी जाण ।। त्यांत दोन कोटि मोहोरा भरोन ।।
                                                           ठेविला रखवालिस जाण ।। जनार्दन भास्कर ॥ १२ ॥
                                                           ऐसिं धनें गुप्त फार ।। जागो जागां ठेविलि फार ।। 
                                                           त्याचें करोन टिपण पत्र ।। आपले ताईतेंत ठेविलें असे ॥ १३ ।।
                                                           म्हणे लक्षुमण ॥ उघडें करावें हें न कारण ॥ याज करितां दुसरिं स्थानें ।। गुप्त ठेविली ।। १४ ।।
                                                           मोरोसि पर्वत थोर ।। तेथें खडक असे किर ।। त्यास छिद्र वर्तुळ ।। अपूर्व किं ।। १५ ।।
                                                           त्याज वर खुण ।। पाउले चर्मपूर्ण ।।
                                                           लहान थोर जाण ।। लिखितार्थ येक असे ॥ १६ ॥
                                                            त्या खडकाचे दक्षण भागें ॥ कढई येक निके ।।
                                                            तये मध्यें मोहोरा सिके ।। चार लक्ष भार असे ॥ १७ ॥
                                                            दुसरि पूर्वे कडिल खुण ॥ साडे तिन वाळे जाण ॥
                                                            ते वाचितां परिपूर्ण ॥ नीधान असे ॥ १८ ॥
                                                            खडखास भयंकर फार थोर ॥ मिरें सेजारि डोंगरि ॥
                                                            तेथे डोंगरि वरि ॥ रायें ठेविलें पांच कुंड ॥ १९ ॥
                                                            कासिया मागें पूर्वदिसेस जाणा ।। येक कुंड बांधिले जाणा ॥
                                                            उदक सुंदर पूर्ण ।। तये कुंडि ॥ २० ॥
                                                            तेथे द्रव्य सांठविलें जाण ॥ रायें आपुलें अनुसंधान ॥
                                                            करोन ठेविलें जाण ॥ प्रताप दावावयासिं ॥ २१ ॥
                                                            वरसावें बोरभाट जाण ॥ तेथें खजीन्याचें केलें स्थान ॥
                                                            तेथें द्रव्य असंख्य सुवर्ण ॥ रायें ठेविलें ॥ २२ ॥
                                                            तेथें यक पाटांगण ।। सिळा आहे जाण ॥
                                                            तये वरि लिखित जाण ।। करोनि ठेविलें उफराटें ।। २३ ।।
                                                            अक्षरें उफराटिं लिहिलिं जाण ॥ त्या वरिं चंद्रसूर्यांचे स्थान ।।
                                                            येक गर्धव जाण ।। स्त्रिये वरि ॥ २४ ॥                                         

२१ वास्तव                  हावभाव : रोजचे अंगाचे विक्षेप
२२ भ्रांत                     हावभाव : संचाराच्या वेळचे विक्षेप
२३ वास्तव                  अभिनय : विक्षेपाचे वर्गीकरण करून शास्त्रात सांगितलेले
२४ भ्रांत                     अभिनय : वेताळ, स्मशान, खंडोबा इत्यादी संबंधक नेमके विक्षेप
२५ वास्तव                  नृत्य : प्रसिद्ध आहे
२६ भ्रांत                     नृत्य : पिंगा, अंगात येऊन नाचणे इ. इ.
२७ वास्तव                 नाटक : मनुष्यसमाजसंसारदर्शक
वास्तव ऊर्फ शुद्ध भ्रांत ऊर्फ शबल
२८ भ्रांत                     नाटक : देवासुरपिशाचसमाजदर्शक
२९ वास्तव                  कळसूत्र : मनुष्याकृती बाहुल्यांचे
३० भ्रांत                     कळसूत्र : पिशाचाकृती बाहुल्यांचे
३१ वास्तव                  घनाकृती : पशुपक्ष्यादींच्या
३२ भ्रांत                     घनाकृती : देवादानवांच्या
३३ वास्तव                  भांडी : स्वयंपाकपात्रे, सामान्य घरे, वाडे
३४ भ्रांत                     भांडी : देववेताळ यांच्या पूजेची साधी
                                उपकरणी, दगडाची व लाकडाची देवांची
                                साधी छपरे, साधे तकिये, ख्रिस्त्यांची
                                साधीं प्रार्थना-मंदिरे, साधी थडगी, इ. इ.
३५ वास्तव                  मूर्ती : पशुपक्ष्यादींच्या
३६ भ्रांत                     मूर्ती : रामकृष्ण, सैतान, देवदूत इत्यादींच्या
३७ वास्तव                 स्थापत्य : वाडे, किल्ले, कोट, घाट, इत्यादी
३८ भ्रांत                    स्थापत्य : देवळे, चर्चेस्, मशिदी इत्यादी
३९ वास्तव                 भूमिरचना : उद्याने, बागा, पदार्थसंग्रहभूमी, नगररचना
४० भ्रांत                    भूमिरचना : स्वर्ग, नरक, पाताळ, वायुलोक, चंद्रलोक इ. इ.

अ

अकटोविकट - [ अकथ्योद्विकट] वर्णन न करतां येण्यासारखें भयंकर.

अकरा १ [ एकादशत् = एग्गाअअट = एग्गाअअड = एग्गाअअर = अकरा. सप्तति = सत्तटि = सत्तडि = सत्तरि = सत्तर. (⁺त = ट = ड = र ) ]

- २ एक = एक, येक
प्रायः प्राकृतांत द्विवचन नाहीं. तेव्हां द्विचें अनेकवचन द्वीनि नपुंसक-लिंगीं करून

द्वीनि = दोण्णि = दोनि = दोन

त्रीणि = तिण्णि = तीनि = तीन

चत्वारि = चत्तारि = चआरि = च्यारि = चार

पंच = पांच

षष् = छा = सा = साहा

सप्तन् = सत्त = सात

अष्टन् = अट्ठ = आठ

नव = नौ, नऊ

दशन् = दह = दहा

वास्तव साधनांची उदाहरणे कोणती व भ्रांत साधनांची उदाहरणे कोणती ती खालील यादीत क्रमवार देतो--
१ वास्तव ध्वनी :                       मानुष व बाह्य सृष्टीतील पदार्थांचे
२ भ्रांत ध्वनी :                         अज्ञात उगमापासून निघालेले
३ वास्तव भाषा :                      व्यवहारात बोलतात ती

वास्तव ऊर्फ शुद्ध भ्रांत ऊर्फ शबल

४ भ्रांत                भाषा :      अज्ञातोद्भव ध्वनीच्या अनुकरणाने -हां -हीं -हूं इत्यादी मंत्रभाषा
५ वास्तव              गान :      स्वरोद्भव
६ भ्रांत                 गान :      ङुं ङुं णे, गुणगुणणे, पुटपुटणे इत्यादी मंत्रगान
७ वास्तव           काव्य :       शिवाजी काव्य, नारायणवध, पोपचे डन्शियाड, मनाचे श्लोक इत्यादी
८ भ्रांत              काव्य :       मिल्टनचे पॅरेडाइज लॉस्ट, डांटीची काव्ये, कुमारसंभव इ. इ.
९ वास्तव             वाद्ये :       सनया, ढोल, इत्यादी
१० भ्रांत              वाद्ये :       डौर (डमरू), कुडबुडे इत्यादी
११ वास्तव          रेखन :       वस्तुदर्शक रेघा
१२ भ्रांत             रेखन :       तोडग्यांच्या सरळ, वक्र व नागमोडी रेघा
१३ वास्तव         अक्षरे :       अ, क, इत्यादी
१४ भ्रांत           अक्षरे :        ओंकार, यंत्रे, स्वस्तिके वगैरे
१५ वास्तव         चित्र :         पशुपक्षी इत्यादींचे
१६ भ्रांत            चित्र :         राक्षसकिन्नरदेवदानवादींचे
१७ वास्तव  सचित्रग्रंथ :          इतिहास, सुतारकी, लोहारकी इत्यादींच्या विशदीकरणार्थ
१८ भ्रांत      सचित्रग्रंथ :        पुराणे, माहात्म्ये, इन्फर्नो इत्यादींच्या विशदीकरणार्थ
१९ वास्तव   प्रकाशलेखन :   फोटोग्राफी इत्यादी
२० भ्रांत    प्रकाशलेखन :      आकाशात कल्पनेने नगरे वगैरे पहाणे

ह्या ध्वनींना मंत्र ही संज्ञा आहे व साधनाला मंत्रसाधन हे अभिधान आहे. अज्ञातोद्गम किंवा काल्पनिक ध्वनी जसे कित्येकांना ऐकू येतात तशीच आकाशनगरे, गंधर्वपु-या, सूर्यमुखे वगैरे चित्रेही कित्येक मनुष्यांना आकाशात म्हणजे अवकाशात दिसतात. हीच काल्पनिक चित्रकला होय. कित्येक मनुष्यांच्या अंगात संचार होऊन ती नाना प्रकारचे वेडेविद्रे हावभाव, आळेपिळे दाखवितात व पिंगे घालतात. हेच काल्पनिक तांडव ऊर्फ नृत्य होय. आणिक कित्येक मनुष्ये भ्रांतीने पिशाच, राक्षस, खैस, वेताळ, स्वर्ग, नरक, पाताळ, देव, दानव वगैरे घनाकृती बनवितात. हेच काल्पनिक मूर्तिकरण व स्थापत्य समजावे. अज्ञानोद्भव भ्रांतिकृत ध्वनी, रेखा, हावभाव व घनाकृती ह्या काल्पनिक साधनचतुष्टयाचा जोड उपरिनिर्दिष्ट ज्ञातोद्गम विश्वसनीय वास्तविक साधनांना दिला म्हणजे जो नकाशा बनतो तो असा :

विकारविचारप्रदर्शनाची साधने

वास्तव उर्फ शुद्ध                                           भ्रांत ऊर्फ शबल

१ ध्वनि-भाषा-गान-काव्य-वाद्य                        १ ध्वनि-भाषा-गान-काव्य-वाद्य
२ रेखन-अक्षर-चित्रण-चित्र                             २ रेखन-अक्षर-चित्रण-चित्रमयग्रंथ
मयग्रंथ प्रकाशलेखन                                       -प्रकाशलेखन
३ हावभाव-अभिनय-तांडव-                           ३ हावभाव-अभिनय-नृत्य-नाटक
नाटक-कळसूत्र -वेताळसभा
४ घनाकृति-भांडी-मूर्ति-स्थापत्य                      ४ घनाकृति-भांडी-मूर्ति- स्थापत्य
-भूमिरचना -भूमिरचना

अभिनयातील हातवारे व नृत्यातील औद्धत्य हे नाटकाचे बहिःस्वरूप; व हातवा-यांनी दर्शविलेले विकारविचार आणि औद्धत्यातिशायनाने दर्शविलेले नवरस हे त्याचे अंतःस्वरूप. भांडे हे स्थापत्याचे बहिःस्वरूप; आणि नवरसांचा मूर्त उठाव हे अंतःस्वरूप. ह्या चार मिश्र कलांची अत्यंत शुद्ध रूपे म्हटली म्हणजे ही. इतर नाना कलांचे मिश्रण होऊन ह्या मूळच्या शुद्ध मिश्र कला अनेकधा मिश्र झालेल्या प्रायः पहाण्यात येतात. उदाहरणार्थ नाटक. ह्यात गद्य, पद्य, काव्य, वाद्य, चित्र, मूर्ती इत्यादि अनेक मिश्रणे झालेली आहेत. दुसरे उदाहरण स्थापत्याचे. स्वतः फक्त एकट्या भांड्याच्या मूर्तीने नवरसांचे प्रदर्शन करणे हे स्थापत्याचे मूळ कार्य. त्यात भिंतीवरील चित्रे, नक्षी, अक्षरे, अर्धमूर्ती, पूर्णमूर्ती, लेप, रांगोळ्या इत्यादींचे मिश्रण झालेले प्रायः आढळते. असो. या बाराहि कलांत मनुष्याच्या कर्तृत्वाचे प्राधान्य विशेष असते. वाद्यादी ज्या चार विचारविकार प्रदर्शनाच्या कला राहिल्या त्यात मनुष्याधीन साधनापेक्षा बाह्य वस्तूंचे साधनाधिक्य जास्त सापडते. बाब स्पष्ट आहे, सबब ह्या वीस साधनासंबंधी प्रपंच एथेच थांबवून, मनुष्यनिर्मित दुस-या एका विचित्र साधनाचे वर्णन करतो. हे साधन पूर्ण विकारमय आहे, आणि विकारमय असून आश्चर्य की अत्यन्त गूढ विचार प्रदर्शित करण्याचा हे खटाटोप करते. इतर कलांच्याप्रमाणे ह्याही कलांचा पाया तोच आहे, म्हणजे ध्वनी, रेखन, हावभाव व घनाकृतीच आहे. फक्त पायाच्या उगमात तेवढा भेद. गानादि कलांत पायाचा उगम ज्ञात असतो, वर्णयिष्यमाण कलात नसतो. आकाशवाणी, अरण्यरुदन, पिशाचगायन, स्मशानकोलाहल वगैरे ध्वनी कित्येक मनुष्यांना कधीकधी ऐकू येतात. ते कोठून व कसे येतात ते कळत नाही. त्याने मनुष्य गांगरतो, दचकतो, हैराण होतो व कधीकधी आजारीहि पडतो. ह्या ध्वनीची बाधा दैवी समजून त्यांचा प्रतिरोध करण्याकरिता मनुष्य श्रुतध्वनीच्या सदृश किंवा विदृश ध्वनी तोडगे म्हणून निर्माण करतो. -हां -हीं -हूं, क्रां क्रीं क्रू, फट्, वषट् , स्वाहा वगैरे असले असंख्यात ध्वनी तोंडावाटे काढून व इतर सार्थ किंवा अनर्थ संस्कृत, प्राकृत व धेडगुजरी शब्द किंवा शब्दमाला गुणगुणून मांत्रिक दैवी ध्वनीची बाधा पिटाळून लावतात.

ह्या वीस रस्त्यांनी मनुष्य विचार व विकार प्रगट करीत असतो. पैकी १ ध्वनि, ६ रेखन, ११ हावभाव व १६ घनाकृती, आणि २ भाषा, ७ अक्षर, १२ अभिनय व १७ भांडी या आठ मूळ व्यावहारिक साध्या साधनांच्या कार्यासंबंधाने मागे उल्लेख केला आहे. प्रकृत लेखात भांडे या शब्दाचा अर्थ विचारविकारप्रदर्शनार्थ किंवा व्यवहारोपयोगार्थ बनविलेली प्रतिमा, मूर्ती, घर, छप्पर, हौद इत्यादि कोणतीहि घन आकृती असा समजावयाचा आहे. अतिरेक होऊन विकार व विचार मनात मावतनासे झाले, द्रवून उतू जाऊ लागले व साध्या साधनांच्या द्वारा प्रदर्शित करता येतनासे झाले म्हणजे अतिशायनाच्या ज्या ३ गान, ८ चित्रण, १३ नृत्य व १८ मूर्तीकरण ह्या कला, त्यांचा आश्रय मनुष्य करतो. मनाचे द्रवून जे उतू जाणे त्यालाच रस म्हणतात. शृंगार, वीर, करुण, अद्भुत, हास्य, रौद्र, भयानक, बीभत्स व शांत ह्या नऊ त-हांनी द्रवून मन उतू जाते व ह्या नवाही उतांचे प्रदर्शन गान, चित्रण, नृत्य व मूर्तीकरण या चार अतिशायनांनी मनुष्य साधतो. शब्द व भाषा यांचा व गानाचा काहीएक संबंध नाही. गान हजारो शब्दांनी बोलत नाही, फक्त सप्त स्वरांनी नवरस बोलते. चित्रण अक्षरांनी म्हणजे बावन मातृकांनी अर्थ दाखवीत नाही. फक्त पाच रंगांच्या न्यूनाधिक्याने नवरसांचे आविष्करण करते. नृत्य म्हणजे साधे अभिनय नव्हत, अंगांच्या उद्भत हावभावांनी नवरसांचे प्रकटीकरण म्हणजे नृत्य अथवा खरे म्हटले म्हणजे तांडव; आणि मूर्तीकरण म्हणजे केवळ भांडी घडणे नव्हे, तर घनाकृतीच्या उठावांनी नवरसांचे प्रदर्शन करणे. अतिशायनाच्या ह्या गानादी चार कला, साध्या व्यवहाराच्या भाषादी चार कला, व मूळ ध्वन्यादी चार साधने, मिळून विचारविकारप्रदर्शनाच्या बारा साधनांची कार्ये केवळ इयत्तेच्या चढ उताराने बनलेली आहेत. आता तक्त्यात काव्यादी जी चार साधने मांडली आहेत ती साधेपणा व अतिशायन यांच्या मिश्रणाने अंतर्बाह्य बनलेली आढळतात. गानाचा ठेका व भाषेचे शब्द मिळून काव्याचे गद्यपद्य बहिःस्वरूप बनते; व शब्दांचा अर्थ आणि अतिशायनोद्भूत नवरस मिळून काव्याचे अंतःस्वरूप घडते. अक्षरे व चित्रे यांचा मिलाफ म्हणजे चित्रमय ग्रंथांचे बहिःस्वरूप व अर्थ आणि वस्तूंचे साक्षाद्दर्शन हे त्यांचे अंतःस्वरूप.

४५. उत्तरकोंकणांतील लोक राष्ट्रपराङमुख व एकसमाजपराङमुख किती होते ह्या विधानाला पोषक असे तीन प्रसंग प्रस्तुत बखरींतून व बिंबाख्यानांतून निर्दिष्ट करतों. (१) केशवाचार्य व नायकोराव यांनीं शक १३७० त माल्हजापुरीं जो लोकसमूह जमविला तो जमविण्याचा हेतू तुर्काना हांकून देण्याचा राजकीय नव्हता, तर विसरत चाललेला महाराष्ट्रधर्म लोकांना कळविण्याचा आचारविषयक होता. (२) तुर्कांनीं उत्तरकोंकणांत बळजबरीनें राज्य स्थापिलें, तेव्हां त्यांच्या विरुद्ध खटपट करण्यांत लोकांची शक्ति खर्च झाली पाहिजे होती, अशी साधी समजूंत करून घेण्याचा मोह वाचकांना पडण्याचा संभव आहे. परंतु खरा प्रकार असा होता कीं तुर्कांचा द्वेष करण्या ऐवजीं आपसांतील क्षुद्र मानापमानाचे खटले अजाण अश्या तुर्क अधिका-यांच्या मार्फत लडिवाळपणें निवडून घेण्यांत निरनिराळ्या जाती व लोक भूषण मानीत. ह्याचा अर्थ असा कीं राज्ययंत्र कोणाचे हि असलें तत्रापि त्याचा द्वेष लोक करीत नसत, का कीं द्वेष करण्याचें तितकें प्रयोजन भासत नसे. फार झालें तर एका भुकेबंगाल उपटसुंभाचें लिगाड जाऊन दुस-या भुकेबंगाल अधाशाचें पिशाच्च आलें, एवढी भाषा लोक वापरीत, शिपाई कारकून मोजणीदार सुभेदार इत्यादि लहानमोठ्या सरकारी हस्तकांना भामटे चोर व भिक्षेकरी मनांतल्या मनांत म्हणत आणि त्यांच्या आंगा वर लांकूड, फाटें, गवत व वैरण महारा करवी तुच्छतेनें फेंकून देत. ह्या हून प्रखर प्रतिकार करण्याचें गांवक-यांच्या किंवा देशांतील लोकांच्या स्वप्नीं सुद्धां नसे. (३) राज्यकर्ते व सर्वसामान्य लोक ह्यांच्या दर्म्यान प्रेमभाव व सहानुभूति किती अल्प होती तिचा निदर्शक असा एक उतारा मज जवळील लेखी बिंबाख्यानातला देतों. संकटसमयीं सर्वसामान्य लोकांचा आपल्याला विशेष उपयोग होणार नाहीं व निर्वाणीच्या प्रसंगीं गाठीं बांधून ठेविलेलें द्रव्य तेवढें उपयोगीं पडेल, अश्या बालंबाल खात्रीनें बिंबदेव जाधवानें अगणित द्रव्य जागो - जागीं पुरून ठेविलें. त्याची हकीकत बिंबाख्यानांत द्रव्यचिकिछासांखळि नांवाच्या समाप्तीच्या अध्यायांत दिली आहे ती अशी:-

                                                                   ॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
                                                               ॥ अथ द्रव्यचिकिछाः ।।

                                               आतां थोडकसा प्रश्न ।। प्रतापपुरिं महाल जाण ॥
                                               रायें केलें अनुसंधान ।। सर्व खजीन्यां साटीं ।। १ ॥
                                               तेथें XXX भुयार केलें ॥ तेथें येक पूर्व दिसेस स्थान केलें ।।
                                               तये स्थानि अगणित द्रव्य सांठविलें ।। कोणास अंत न लागे ॥ २ ॥
                                               त्याचि येक खुण ।। तेथें चिरे रुंद जाण ॥
                                               त्याचे उत्तरेस आंगण ॥ ठेविलें असें ॥ ३ ॥
                                               XXX XXX जाण ॥ सर्व धातुमय पूर्ण ॥
                                              खणो खणि जाण ।। XXXXX असे ॥ ४ ॥
                                              असें पुरिलें असंख्य धन ।। राणिं कारणे सांगितलि खुण ।।
                                               हे तुम्हा लागि जाण ।। द्रव्य असे ।। ५ ।।
                                              आगाशिचे डोंगरि वरि ।। सीळा असे फार बरि ।।
                                              X XXX म उखळ धरि ॥ तये खालिं ॥ ६ ॥

गाणे, चित्रिणे, नाचणे व मूर्तिकरणे, किंवा काव्य, सचित्र ग्रंथ, नाटक व स्थापत्य हा आठही कलांत अंतःकरण जे मन व मनाचा मालक जो मनुष्य त्याची कर्तबगारी प्रधान असते. मनुष्याची कर्तबगारी व लुडबूड ज्यात अप्रधान असते अशाही चार बिना ध्वन्यादींच्या पायावर मनुष्याला पैदा करता आल्या. प्रायः बाह्यसाधनावर विशेष मदार ठेवून ह्या बिना मनुष्याने बनविल्या. कातडी, बांबू , धातू, केश, तारा इत्यादींच्यावर आघात केला असता ध्वनी निघतो व तो ध्वनी योग्य त-हेने वळविला तर त्याच्या पासून सुस्वर उत्पन्न होतात. बाह्य पदार्थांपासून सुस्वर काढण्याच्या ह्या कलेला वादन म्हणतात. वस्तूंची हाताने चित्रे काढण्यापेक्षा प्रकाशाच्या द्वारा ती काढून घेण्याची प्रकाशलेखनकला महशूर आहे. नटांची मातब्बरी सफा काढून टाकून केवळ बाहुल्यांच्याकडून अभिनय व नर्तन करविण्याची कळसूत्राची कला अत्यन्त पुरातन आहे. मूर्तीच्या आंगलटीत व मुखचर्येत विचार व विकास साठविण्यापेक्षा वृक्ष, वेली, उपवने, उद्याने, मैदाने व टेकड्या यांच्या विशिष्ट रचनेने विचार व विकार चेतविण्याची भूमिरचनेची कला भरतखंडात फार जुनी आहे. वाद्यात फोनोग्राफ, चित्रणात प्रकाशलेखन व कळसूत्रात सिनेमा ही रूपे आधुनिकशास्त्रज्ञानोत्पन्न अतएव सद्यस्क आहेत. ह्या तिहींखेरीज बाकींची सर्व रूपे आपल्या ह्या महाराष्ट्रात प्राचीन कालापासून उमद्या स्थितीत असलेली आढळतात. ह्या बाह्य कलांचा जोड पूर्वीच्या आठ कलांना दिला असता नकाशा व परंपरा अशी बनते--

साधेपणाने नित्याचा अनेकविध अनंत व्यवहार होत असतो. अतिशायनाने तीव्र अनुभवांचे प्रदर्शन होते. वारंवार असे प्रसंग येतात की रोजच्या साधेपणाचा वीट येतो व आकस्मिक तीव्र अतिशायन सर्वांनाच सदा साध्य नसते. सबब साधेपणा व अतिशायन यांचे कमजास्त मिश्रण करून कल्पक मनुष्याने आणीक चार कला निर्माण केल्या. भाषेतील निवडक शब्द व गाण्यातील ठेकेदारपणा यांच्या मिश्रणाने मनोहर काव्य ज्याला म्हणतात ते जन्मास आले. अक्षरे व चित्रण यांच्यापासून सुबोध चित्रमय ऊर्फ सचित्र ग्रंथ उदय पावले. अभिनय व नृत्य या दंपत्यापासून नाटक हे दिवटे पोर निपजले. आणि भांडे व मूर्तिकरण या जोडप्याने स्थापत्य हे बडे प्रकरण जन्मविले. सगळ्यांनाच तानसेन होता येत नाही, पण स्त्रग्धरा किंवा मालिनी बहुतेक सर्वांना कंठारूढ करता येते. अजंठा फार थोड्यांच्या आटोक्यात असतो. पण चित्रमयजगत् इच्छा असल्यास घरोघर पाहता येते. तांडव एकट्या शंकरालाच शक्य आहे, पण लळिते आणि तमाशे गांवढ्यांचे मन रिझवितात. भिवा सुताराला घरोघर मजुरीला आणता येत नाही, पण एखादी जाळीदार मेहरप किंवा सुंदर वृंदावन थोड्या खर्चात कोणालाही साध्य आहे. साध्यासाध्यतेच्या व शक्याशक्यतेच्या दृष्टीने या ज्या चार कला निर्माण झाल्या त्यांचा नकाशा असा :-

१ ध्वनी भाषा x गान = काव्य
२ रेखा अक्षर x चित्रण = चित्रमय ग्रंथ
३ हावभाव अभिनय x नृत्य = नाटक
४ आकृती भांडे x मूर्तिकरण = स्थापत्य