विकार-विचार प्रदर्शनाच्या साधनांची उत्क्रांती

१. सहज विक्षेप अभिप्रायसूचक

मनात संकल्पविकल्प येतात. त्यांचे प्रदर्शन मनुष्यादी प्राणी अनेक त-हांनी करतात. मुख, दंत, जिव्हा, नासिका, कर्ण, नेत्र, हस्त, पाद व इतर अंगे यांच्या विक्षेपांनी संकल्पविकल्प दाखविता येतात किंवा दिसले जातात. ह्या साधनाला विक्षेपसाधन म्हणतात. हे साधन सर्वांत साधे. ह्या विक्षेपसाधनाला जल, वायू, अग्नी, आकाश वगैरेंचे साह्य लागत नाही. मुखाने वेडावणे, दात काढणे, स्मित करणे, जिभल्या दाखवणे, मिशीवर हात फिरविणे, केस पिंजारणे, माथा तुकविणे, भुवया चढविणे, कपाळाला आठ्या घालणे, कान टवकारणे, गाल फुगवणे, नाक चढवणे किंवा फेंदारणे, डोळे मिचकावणे, फाडणे, लाल करणे, हातवारे करणे, आंगठा दाखविणे, बोटे मोडणे, मूठ दाखवणे, हात चोळणे, लाथ मारणे, वाकुल्या दाखविणे, शेपूट हलवणे, खुराने जमीन उकरणे, पंख फडफडविणे, फणा हपटणे, सोंड फिरविणे, लंगडशाई करणे, नाचणे, उडणे, बागडणे, धावणे, उताणे पडणे, कुशीवर पडून मेल्याचे सोंग घेणे, लोळणे, नमणे, नमस्कार करणे वगैरे संकल्पविकल्प दाखविण्याचे शेकडो प्रकार साध्या विक्षेपांत पडतात. बोलणे, सूर काढणे, हंसणे, हुंगणे, खाजवणे, टाळी वाजविणे, खाक वाजविणे, चुटक्या वाजविणे, शीळ घालणे, फू करणे, थुंकणे, खेकसणे, आरडणे बोंबलणे, शंख करणे, खिदळणे, गुरगुरणे, केंकाटणे, कोंकणे, भोंकणे, आरवणे, चिव' चिवणे, किचकिचणे, दात खाणे, जीभ टाळूवर हापटणे, सुस्कारणे, कोल्हेकुई करणे, हंबरणे, टिवटिवणे, मचमचणे, ललकारणे, गुणगुणणे, तणतणणे, फणफणणे, कटकटणे, हळहळणे, तळतळणे, थैमान करणे, चुंबन करणे, चाटणे, आलिंगणे, कुरवाळणे, चिमटे काढणे, गुद्दे मारणे, रट्टे देणे, लाथाडणे, ढकलणे वगैरे शेकडो प्रकारात स्वेतर व्यक्ती, पृथ्वी, जल, वायू, आकाश वगैरे बाह्य पदार्थांचे साह्य घेऊन संकल्प-विकल्प दाखविले जातात.

एक टिपण

२४. पराशर ब्राह्मण व कुमारी सत्यवती निषादी यांच्या संगापासून जे व्यास कृष्णद्वैपायन झाले ते मातेच्या जातीचे न होता पित्याच्या जातीचे झाले, यावरून असे दिसतें की, ही निषादी मूळची अनार्य नव्हती. ब्राम्हण बीज व शूद्रक्षेत्र यापासून झालेला निषाद, याची मुलगी होती. त्या मुलीचे पाणिग्रहण ब्राह्मण पराशर याने केल्या मुळे त्याला जो मुलगा झाला तो ब्राह्मण झाला (आदिपर्व, अध्याय ६३),

married 10 daughters of दक्ष, कीर्ति, लक्ष्मी इ. इ.
marriage between uncle & niece.
(आदिपर्व अध्याय ३६)

२७. नारदाची नारदी. अर्जुनाची सैरंध्री, सैर ध्रियते इति (सैर = penis). शिखंडी-शि stands for penis and खंड म्हणजे कापलेला. षंढ = खंड = खड् to cut, खच्ची केलेला. males assuming female dress & discharging female occupations,

१३. कुंतीला कर्ण कन्या असताना झाला व तिने लोकलज्जेस्तव लपविला, असला पुत्र मान्य नव्हता.
१४. प्रत्येक हिंदू नवरी इंद्राग्नी इत्यादी ५ देवतांशी प्रथम लग्न करते व नंतर ख-या नव-याशी लग्न करते. दमयंतीनेही असेच केले.
१५. वडील भावाच्या किंवा बहिणीच्या अगोदर धाकट्या भावाचे किंवा बहिणीचे लग्न करीत नाहीत, केलेच तर गौण मानतात.
१६. देवांनी मानवस्त्रीशी संग केला असता मानव तो अनुग्रहच समजत. ही समजूत अद्यापही आहे. १७. सुदर्शनाची आतिथ्याची गोष्ट- याने आपली बायको रतिसुखार्थ पाहुण्याला दिली व त्याबद्दल त्याची अमरकीर्ति झाली (अनुशासन पर्व अ. २).
१८. ऋचिकाने गाधीला १००० घोडे शुल्क म्हणून सत्यवतीकरता दिले (अनुशासन पर्व अध्याय ३-४). स्वयंवरांतील पण इत्यादी शुक्लच आहेत.
१९. श्रूयते हि पुराणेपि जटिला नाम गौतमी ॥
ऋषीनध्यासितवतीसप्त धर्मवृतां वरा ॥ १४ ॥
तथैव मुनिजा वार्क्षी तपोभिर्भावितात्मनः
संगताभूद्दश भातृनेकनान्मः प्रचेतसः ॥ १५ ॥
(आदिपर्व अध्याय १९८ संपूर्ण वाचा)
(polyandry एक बंधु स्त्रीशी एकान्तांत असता दुस-याने त्याला पाहू नये असा पांडवांचा निर्बंध) (आदि २१२).
२०. प्रेष्याः संप्रददै कृष्णो नानादेश्यः सहस्त्रशः १६ ॥
(आदि पर्व, अध्याय २०१).
२१. उत्तंक व वेद यांची कथा- उत्तंकाला आश्रमस्त्रिया गुरुच्या अभावी गुरुपत्नीचा ऋतु सफल करण्यास सांगतात ते तो नाकारतो. आल्यावर गुरु त्याला शाबासकी देतो. परंतु आश्रमस्त्रियांना काहीच दोष देत नाही. त्यावरून गुरुपत्नीशी ऋतुकाली समागम करणे गुर्वभावी शिष्याला विहित धरलेले होते. हे गुरुपत्नीगमन म्हणजे एका प्रकारचे मातृगमनच होते. इ. इ. इ. (आदिपर्व).
२२. सत्यवतीला कन्यकावस्थेत व्यास झाला. कर्णाप्रमाणे कानीन
(आदिपर्व, अध्याय ६०).
२३. व्यास जनमेजयाच्या सभेत गेले असता त्यांना मधुपर्कपूर्वक गाय अर्पण केली, परंतु ती अवध्य म्हणून त्यांनी मारली नाही. म्हणजे गाय मारण्याची चाल पूर्वी एकदा होती. ती भारतकाली बंद झाली होती (आदिपर्व अध्याय ६०).

लग्नसंस्था : (एक टिपण)

(भारतीय विवाहसंस्थेचा इतिहास या विषयावर कै. राजवाडे यांनी लिहिलेली चार प्रकरणे आतापर्यंत दिली. आता त्या मालेपैकी आणखी प्रकरणे उपलब्ध नाहीत, पण याच विषयावर लग्नसंस्था या मथळ्याखाली त्यांनी लिहिलेले टिपण यापुढे दिले आहे.
-संपादक)

१. ब्रह्मदेव आपल्या मुलीशी गेला.
२. यम व यमी ही बहीणभावंडे नवराबायको झाली.
३. चंद्र बृहस्पतीची बायको तारा इशी गेला (वन. २१९) गुरूतल्पग.
४. पाराशर्याने सुगंधीशी गमन केले.
५. कृष्णाला १६००० गोपी स्त्रिया होत्या.
६. तरी मोहिनीकरिता वृंदावनात कृष्णाने घर केलेच.
७. विभांडिकाने मृगीशी संग केला. (formication with beasts) (वन ११०) अश्वरूप धारण करणारी त्वाष्ट्री ही सूर्याची भार्या (आदि ६६). दमाने मृगीशी संग केला (आदिपर्वं पृष्ठ ११). मृगवेशाने पत्नीशी व्यवहार, पांडूने मारलेले मृगदंपत्य, मृग ऋषि होता (आदि ११८).
८. द्रौपदी-एक स्त्री सर्व भावांची बायको. जो भाऊ खोलीत असेल त्याची खूण बाहेर ठेवीत, म्हणजे दुसरा आत जात नसे.
९. सीता-एकेक बहीण एकेक भावाची बायको.
१०. चिरकारीची कथा : गौतमाने व्यभिचारी स्त्रीस-चिरकारीच्या मातुःश्रीस- मारण्यास चिरकारीला सांगितले, परंतु त्याने तिला मारिले नाही (शांतिपर्व २६६ अध्याय) आईची माया राखिली.
११. परशुरामाची कथा- याने आईला मारिले, बापाची आज्ञा मान्य केली.
१२. कुंतीने तीन वेळा व माद्रीने एकदा नियोग केला, व तो नव-याच्या परवानगीने केला.

आपो जुषाणो इत्यादि सूत्रात पाणिनी सांगतो की, अंबे, अंबाले, अंबिके या तीन शब्दांतील आद्य अकारापूर्वी एकार आला असता पूर्वरूप एकादेश यजुषि होत नाही. प्रकृतिभावच राहतो, म्हणजे संधी होत नाही. या नियमाप्रमाणे पाणिनीला संमत असलेल्या यजुःसंहितेत अंबे अंबाले अंबिके असा संधिरहित पाठ होता. तो पाठ सध्याच्या कृष्णयजुःसंहितेत म्हणजे तैत्तिरीय संहितेत अंबे अंबाल्यंबिके असा फिरवून म्हणजे अंबालेच्या अैवजी अंबालि असे संबोधक रूप घालून, पाणिनीय उपदेशाची अवहेलना केलेली स्पष्ट दिसत आहे. पाणिनीने अंबे, अंबिले व अंबिके अशी तीन रूपे सांगितली आहेत, त्यांचा अर्थ सध्यांच्या तैत्तिरीयसंहिताकारांनी असा केला की अंबाले हे रूप असेल तरच पुढील अकाराचा पूर्वरूप-एकादेश होईल, अंबालि असे ज्या अर्थी आमचे रूप आहे त्याअर्थी हा नियम आम्हाला येथे लागूच नाही. पाणिनीय नियम टाळण्याची ही अशी चोरवाट नवीन तौत्तिरीयसंहिताकरांनी काढली खरी, परंतु पाणिनीच्या कचाट्यातून ह्या कच्च्या गुरूंच्या चेल्यांना निसटता आले नाही. अंबालि असे रूप मानून अंबाल्यंबिके असा संधी त्यांना उजळ माथ्याने करता आला, परंतु अंबे व अंबालि या शब्दाचा प्रकृतिभाव ठेवून म्हणजे संधी न करून त्यांनी आपले हसे करून घेतले.

अंबे व अंबिके ही दोन रूपे तिन्ही पाठांत एकसारखी आहेत. अंबे हे रूप तिन्ही पाठांत पाहिले आहे. अंबिके हे रूप कृष्णपाठात व पाणिनीय पाठात शेवटचे आहे व शुक्लपाठांत दुसरे आहे. कृष्णपाठात अंबालि असे रूप शुक्लपाठात अंबालिके असे रूप व पाणिनिपाठात अंबाले असे रूप आहे. अंबालि हे अंबाली शब्दाचे संबोधन आहे. अंबाले हे अंबाला किंवा अंबालि या शब्दाचे संबोधन आहे व अंबालिके हे अंबालिका शब्दाचे संबोधन आहे. शब्दरूपात व पाठक्रमात हे असे तीन प्रकार आहेत. यावरून स्वच्छच अनुमान निघते की, यजुःसंहिता शुक्ल असो, कृष्ण असो, तिचे पाठ नियत नाहीत. म्हणजे यजुःसंहिता शुक्ल व कृष्ण अशी जी सध्या उपलब्ध आहे ती मूळ जशी रचली गेली असेल तशीची तशी आपल्यापर्यंत पोहोचली नाही. तिच्यातील शब्दात व शब्दक्रमात रूपांतरे झालेली आहेत. शिवाय, पाणिनीय सूत्रावरून (६-१-११८) असेही दिसते की, पाणिनीला यजुःसंहितेत स्वरसंधीच्यासंबंधी जे नियम माहीत होते ते नियम सध्या उपलब्ध असलेल्या कृष्ण यजुःसंहितेत व शुक्ल यजुंसहितेत यद्यपि पाळिलेले आहेत तथापि युक्तीने पाळले आहेत.

१०. भारतीय आर्यात विवाह अग्नीच्या सामक्ष्याने कां व्हावा लागतो ते वरील तपशिलावरून स्पष्ट होते. कोणत्याही समाजातील विवाहाचे मुख्य प्रयोजन जे प्रजोत्पादन ते रानटी ऋषिपूर्वज आगटीभोंवतील यज्ञकुंडावर म्हणजे जमातीच्या जागी करत. सबब त्यांचे वंशज जे वैदिक व सद्यःकालीन भारतवर्षीय आर्य तेही आपले विवाह तातस्य कूपं या न्यायाने अग्नीसमक्ष करतात.

परिशिष्ट
(कृष्णयजुः संहिता, कांड ७, प्रपाठक ४, अनुवाक १९)
(१) अंबे अंबाल्यंबिके न मा नयति कश्चन । हे अंबे, हे अंबालि, हे अंबिके, मला कोणीही नेत नाही.
टीका :- या मंत्राचे तीन पाठभेद आहेत. एक पाठ कृष्णयजुः संहितेतील, दुसरा पाठ यजुः सहितेतील व तिसरा पाठ पाणीनीय अष्टाध्यायीतील.
यातील कृष्णपाठ-अंबे अंबाल्यंबिके
शुक्लपाठ-अंबे अंबिकेऽबालिके
पाणिनिपाठ-अंबे अंबाले अंबिके

९. रानटी ऋषिपूर्वज आगटीच्या भोवतील जमातीच्या जागी केवळ प्रजोत्पादन कर्म करूनच स्वस्थ बसत नसत. तेथे ते मादक सोमरस पीत, गाणी गात व नाचत बागडत. रानटी ऋषिपूर्वजांच्या गाण्यापासून पुढे त्रिष्टुभू, अनुष्टुभू, गायत्री इत्यादी छंद निघाले व सामगायन म्हणून ज्याला पुढे संज्ञा मिळाली ते गान उत्पन्न झाले. रानटी नाचण्यापासून पुढे नृत्यकला उद्भवली, आणि रानटी पूर्वजांच्या चालीरीतीची जी नक्कल वैदिक काली साक्षेपाने होऊ लागली त्या नकलेपासून नाटक किंवा नाट्यकला म्हणून जिला पुढे प्रौढ नामाभिमान मिळाले ते जन्मास आले. अश्वमेध यज्ञातील घोड्यापुढील राजस्त्रियांचा विलाप अथवा विलास आणि त्या विलासातील स्त्रीपुरुषांची संभाषणे, हे एक छोटेसे बीभत्सरसात्मक नाटकच आहे. अश्वमेधाची समाप्ती करताना आरतीची जेव्हा वेळ येते, तेव्हा ऋत्विज ऋचा म्हणतात, स्त्रिया गाणी गातात व दासी नृत्य करतात. डोक्यावर मद्याच्या घागरी घेऊन पायानी ताल धरीत धरीत इदं मधु (हें मद्य) हे शब्द गात गात आठ दासी यज्ञभूमीवर येतात, तेव्हा यजमनाला आपण मोठे पुण्यवंत व भाग्यशाली आहोत अशी कृतकृत्यता वाटली म्हणून तैत्तिरीय संहितेत लिहिलेले आढळते (कांड ७, प्रपाठक ५, अनुवादक ११, शेवट).

या वाक्यांचा भावार्थ असा : अग्निहोत्री यजमान अग्नीत दूध, दही, तूप वगैरे पदार्थ टाकतो ते फुकट जात नाहीत. योनींत टाकलेले रेत ज्याप्रमाणे तेथे जमा होते त्याप्रमाणे अग्नीत टाकलेले पदार्थ रेतोरूप होतात, कारण अग्नी म्हणजेच जननेंद्रिय. सायंकाळी हवन करणे म्हणजे रेतसिंचन करणे आहे, आणि प्रातःकाळी हवन करणे म्हणजे सायंसिक्त रेतापासून झालेली प्रजा संपादणे आहे.

यज्ञभूमीवर ऋषिपूर्वजकाली काय प्रकार चाले तो विशद करणारे आणिक एक वाक्य तैत्तिरीय संहितेच्या सातव्या कांडाच्या पाचव्या प्रपाठकाच्या दहाव्या अनुवाकातील देतो :

यंति वा एते मिथुनाद् ये
संवत्सरं उपयंति अंतः वेदि
मिथुमो सं भवतः तेनैव
मिथुनान्न यंति

ह्या मंत्राचा भावार्थ असा आहे की, जे यजमान संवत्सर सत्राचे अनुष्ठान करतात त्यांची मैथुनशक्ती मंद होते, कारण वर्षभर ते ब्रह्मचर्याने राहतात. करिता मैथुनशक्ती पुनः प्रज्वलित व्हावी एतदर्थ ईश्वराच्या अघटित लीलेने बेदीच्या मध्ये एक जोडणे उत्पन्न होते. ते जोडणे कोणाचे म्हणाल तर एका ब्रह्मचा-याचे व एका छिनाल वांडकीचे. त्या जोडप्याचा मैथुनव्यवहार पाहिला म्हणजे वर्षभर ब्रह्मचर्याने राहिलेल्या यजमानाची मैथुनशक्ती पुन्हा पूर्ववत् जोराने प्रगत होते. मैथुन या भाववाचक नामाचे कार्य मिथुन हा शब्द तैतिरीय संहितेत करतो.

यजमानाने वर्षभर ब्रह्मचर्याने राहावयाचे व्रत वैदिककाळी निघाले. तत्पूर्वी वेदीवर म्हणजे आगटीभोवती म्हणजे जमातींच्या जागी स्त्रियांच्या पाठी लागणारे पुरुष व पुरुषांच्या पाठी लागणा-या स्त्रिया यथेच्छ रममाण होत. ज्या मालकाची आगटी असेल त्याच्या स्त्रिया आलेल्या पाहुण्याशी रममाण होत, व तोपर्यंत स्वतः यजमान अतिथिसत्कारार्थ स्वतः ब्रह्मचर्याने राही. अतिथीला स्वस्त्री समर्पण करण्याची जी चाल वैदिक ऋषिलोकांत पुढे चालू होती तिचे दर्शक यजमानाचें हे काही कालपर्यंतचे ब्रह्मचर्य होय.

८. अग्नी व प्रजोत्पादन यांचा नित्यसंबंध दाखविणारी हवी तितकी वाक्ये ऋग्वेद व यजुर्वेद यांच्यातून काढून दाखविता येतात. प्रजननं ज्योतिः (तै. सं. कांड ७, प्रपाठक १, अनुवाक १) या वाक्यात पुरुषजननेंद्रियाला अग्नीची ज्योत म्हटले आहे. गर्भो वा एष यदुख्यः (तै. सं. ५-६-१०) या वाक्यात अग्नीला गर्भ म्हटले आहे. गर्भ, योनी, रेत, मुष्क, अंजि, प्रजनन, प्रजापती, मेंदू , इंद्रिय, वृष, वृषण, वृषभ, वीर्य इत्यादी शब्द -ज्यांचा उच्चार करणे आपणा सर्वांनाच अश्लील व असभ्य वाटते-ते शब्दः यजुःसंहितेत अग्नीच्या सानिध्याने पदोपदी आलेले आढळतात. प्रजोत्पादक इंद्रिये ही अग्नी आहेत, अशी रानटी ऋषिपूर्वजांची कल्पना असे. शिवाय रानटी ऋषिपूर्वज यभनकर्म उघड्यात सर्वोदेखत करीत, त्यात काही लज्जास्पदता त्यांना वाटत नसे. अर्थात् यभनक्रियेचे वाचक शब्द व अवयव यांचा उच्चार करण्यात कोणताही अश्लीलपणा आहे, असे त्यांना वाटत नसे. नाक, डोळे ही उघडी ठेवण्यात आपणास जशी लाज वाटत नाही, त्याप्रमाणेच जननेंद्रिये उघडी ठेवणे रानटी ऋषिपूर्वजांना लज्जेची गोष्ट वाटत नसे. म्हणजे रानटी ऋषिपूर्वज एकेकाली बरेच नग्न असत व जननेंद्रिये, रेत, गर्भ इत्यादीवाचक शब्द त्यांच्या बोलण्यात हरघडी येत. तैत्तिरीय संहितेच्या पहिल्या कांडाच्या पाचव्या प्रपाठकाच्या नवव्या अनुवाकांत अग्नी, योनी व लिंग याजसंबंधाने ऋषिकल्पना अर्थात् ऋषिपूर्वजकल्पना काय होत्या ते सांगितले आहे.

अग्निहोत्रं जुहोति, यदेव किं च
यजमानस्य स्वं तस्यैव तत् । रेतः
सिंचति प्रजनने प्रजननं हि वा अग्निः ।
यत्सायं जुहोति रेत एव तत्सिंचति ।।
प्रैव प्रातस्तनेन जनयति तत् ॥