१ संस्कृत भाषा प्रथम शिकावयाला लागले म्हणजे मराठी भाषा बोलणा-या विद्यार्थ्याला एक मोठा चमत्कार वाटतो. तो चमत्कार म्हणजे संस्कृतातील द्विवचनाचा. मराठीत दोनच वचने , एकवचन व अनेकवचने, संस्कृतात पहाव तो आणिक एक तिसरे वचन म्हणजे द्विवचन आढळते. लहानपणी अमरकोशाबरोबर रूपावलीला प्रारंभ करताना रामौ या द्विवचनावर जेव्हा मी आलो तेव्हा अमरकोश पढविणा-या शास्त्रीबोवांना प्रश्न केला की, रामौ हे काय आहे ? बोवांनी सांगितले की, रामौ म्हणजे जे हे त्ते दोन राम, याला द्विवचन म्हणतात, यावर पुन्हा प्रश्न केला की, चार रामांना काय म्हणतात ? यावर संतापाने थोत्रीत लगावून बोवा म्हणाले, तुझे डोबल म्हणतात !!! येणेप्रमाणे शंकासमाधान झाल्यावर राम: रामौचा घोष उदात्त स्वरात पुन्हा सुरू झाला. तेव्हापासून या द्विवचनाचा चमत्कार माझ्या मनात वारंवार घोळत आहे. संस्कृतात द्विवचन काय म्हणून असावे आणि मराठीत काय म्हणून नसावे ? मुळातच संस्कृतात द्विवचन कसे उत्पन्न झाले ? संस्कृत भाषा बोलणा-या प्राचीन समाजाची अशी कोणती मनोवृत्ती असावी की, दोन पदार्थ दाखविण्याकरिता त्याने शब्दांची निराळी रूपे बनवावी ? इत्यादी प्रश्न माझ्या मनात कित्येक वर्षें घोळत आहेत. तो घोळणा आज कागदावर उतरतो.

२. वचन म्हणजे शब्दांनी संख्या दाखविणे. संख्या दाखविणारे शब्द असू शकतील किंवा प्रत्यय असू शकतील. ज्या भाषात संख्या प्रत्ययांनी दाखविली जाते त्या भाषा सप्रत्यय भाषा आणि ज्या भाषात संख्या स्वतंत्र शब्दांनी दाखविली जाते त्या अप्रत्यय भाषा. हजारो वर्षांपूर्वी अत्यंत रानटी स्थितीत आर्य असताना ते अप्रत्ययभाषा बोलत व एक, दोन, तीन हे संख्यावाचक शब्द वस्तूंच्या पुढे उच्चारून वस्तूंची संख्या दाखवीत. हजारो वर्षांनंतर आर्य सप्रत्यय भाषा बोलू लागले, तेव्हा एकही संख्या दाखविण्याकरिता ते एकवचनाचा प्रत्यय शब्दाला लावू लागले, दोन ही संख्या दाखविण्याकरिता द्विवचनाचा प्रत्यय लावू लागले आणि तीनही संख्या दाखविण्याकरिता त्रिवचनाचा प्रत्यय लावू लागले. वस्तुत: आपल्या सध्याच्या अर्वांचीनदृष्टीने पहाता एकाहून अधिक संख्येला आपण अनेक हे विशेषण लावतो. सप्रत्यय भाषा बोलण्याच्या पायरीला आल्यावर आर्यांना ही बाब माहीत झालेली होती. कारण अनेक व अन्य हे दोन अती जुनाट शब्द सप्रत्ययभाषा बोलण्याच्या सुमारास आर्यंभाषेत विद्यमान होते. दोन म्हणजे अनेक ही बाब यद्यपि सप्रत्यय भाषा बोलू पाहणा-या आर्यांना माहीत होती, तत्रापि पूवीचा अप्रत्यय भाषा बोलण्याच्या वेळचा भाषण संप्रदाय त्यांना, इच्छा असती तरीही सोडता आला नसता व आला नाही. असे दिसते की, अप्रत्यय भाषा बोलण्याच्या प्रारंभास आर्यांना किंवा आर्यांच्या पूर्वजांना फक्त तीनपर्यंत अंक मोजता येत होते. सध्या जसा दशम आपण व्यवहार करतो तसा तीनने त्या रानटी स्थितीत आर्यंपूर्वज व्यवहार करीत. सर्व जग तीनचे. भूर, भुवर, स्वर असे तीन लोक, अ उ म् असा त्र्यक्षरी ओम्, स्वर्ग, पाताळ आणि पृथ्वी अशी तीन जगे, स्वाहा, स्वधा, वषट् असे तीन कार, इत्यादी अनेक त्रिके जीं वैदिक वाङमयात दिसतात त्यांचे मूळ रानटी स्थितीतील फक्त तीनपर्यंत संख्या मोजण्याची आर्यांची ऐपत होय. त्या काळी संख्या मोजण्याची इतकी संकुचित ऐपत असल्यामुळे व भाषा प्रत्ययशिवाय बोलत असल्यामुळे व एक वस्तू दाखवावयास वस्तू शब्दाच्या पुढे एक या अर्थांचा शब्द रानटी आर्य उच्चारीत, दोन वस्तू दर्शविण्याकरिता दोन या अर्थाचा शब्द रानटी आर्य उच्चारीत आणि तीन वस्तू दाखवावयाच्या असल्यास वस्तू शब्दापुढे तीन या अर्थाचा शब्द घालीत आणि इथे घोडे थांबे. चार या अर्थाचा किंवा चारांहून जास्त संख्या दर्शविणारा शब्द भाषेत नसल्यामुळे सर्व व्यवहार त्रिकाच्या घडामोडीवर चाले. अशा त्रैकावस्थेत हा रानटी समाज असता, बाह्य काराचा आघात होऊन, तो रानटी समाज प्रत्यय भाषा बोलू लागला आणि सप्रत्यय अशी तीन वचने, कारण तीनपर्यंतच संख्या माहीत होती, त्याच्या बोलण्यात सहजच येऊ लागली. चार किंवा पाचपर्यंत संख्या माहीत असत्या तर चार किंवा पाच सप्रत्यय वचने निर्माण झाली असती यात संशय नाही. परंतु रानटी आर्यांना तीनच आंख मोजता येत असल्यामुळे त्यांच्यात तीनच वचने निर्माण झाली. तीन पर्यंतच संख्या मोजण्या इतकी ज्यांची मजल गेली असे रानटी समाज अद्यापही काही आहेत. त्याच दर्जाचे हे रानटी आर्य होते. कालांतराने या त्रैवचनिक आर्यांना तिहींच्यापुढे अंक मोजता येऊ लागले व संख्या असंख्य आहेत हे ज्ञान झाले. हे ज्ञान होईतोपर्यंत भाषेत तीन वचनांचा पगडा इतका बेमालूम बसून गेला होता की, तीन संख्यावाचक जे रानटी दशेतील त्रिवचन त्यानेच असंख्य किंवा बहुसंख्या दाखवावयाचा प्रघात सोयिस्करपणामुळे रूढ झाला. त्रिवचन हे बहुवचनाचे काम करू लागले. एकाएकी पूर्वीचे कोणतेच काही मोडता येणे शक्य नसते. सबब, द्विवचनाचे लटांवर गळ्यात जसेच्या तसेच राहू देऊन मार्ग क्रमण करावा लागला. द्विवचन रहाण्याचे दुसरे कारण असे की, रानटी आर्य दोन या संख्येला बहु समजत नसत. एक या संख्येच्या जवळजवळचाच द्वि, अशी त्यांची समजूत असे. पुढे कालांतराने संख्येचे एक व अनेक असे द्विभाग आर्यांना जेव्हा समजू लागले, तेव्हा दोन ही संख्या अनेकांच्या भागात पडते हे त्यांच्या लक्षात आले व द्विवचन निरर्थक आहे हेही त्यांनी ओळखिले आणि त्याप्रमाणे प्राकृतभाषात या निरर्थक ओझ्याला वगळण्यात ही आले, तत्रापि रानटी आर्य जिचे पुरातन उत्पादक त्या संस्कृत व वैदिक भाषांतून हे लटांबर काढून टाकता आले नाही. कारण, ते भाषासंप्रदायात इतके मिसळून गेले होते की, त्याच्यावर शस्त्रप्रयोग केला असता, संस्कृत भाषेला मृत्यूच आला असता. याच कारणास्तव पाणिनीयात बहुषु बहुवचन असा प्रयोग आला आहे.

करकचून [क्रकचायते] (धातुकोश- करकच पहा)

करकर [ कर्करिका (बारीक खडा) = करकर ] भातांत करकर लागते म्ह० बारीक खडे लागतात.

करकरित [ कर्करित = करकरित ] कर्कर म्ह० स्वच्छ आरसा.

करकरीत [कर्कर (कठिण) पासून निष्टा कर्करित = करकरीत ] कोराकर्करीत = कोराकठीण. (भा. इ. १८३३) करंगळी [करांगुलि = करंगळी ] (स. मं.)

करगोटा [ करकग्रंथिः = करगोटा. करकः = श्रोणी ]

कर जा [ कुर्याः ] ( करूं ये पहा)

करटी [ करोटि = करोटी, करटी, करवंटी ] नारळाची, डोक्याची वाटी, पात्रविशेष. (भा. इ. १८३४)

करडई [करटिका = करडई] करटः म्ह० कुसुंबा.

करडणें [ क्रथनं = करडणें ] (भा. इ. १८३४)

करडा १ [ करट: = करडा] करट: म्ह० खाष्ट पुरुष.

-२ [करटः = करडा] करट म्ह० नीच जातीचा माणूस, नीच, दुष्ट, निर्दय.

-३ [करटक = करडा] करटक हें पंचतंत्रांत शृगालचें नांव आहे. तें त्याच्या करड्या रंगावरून दिलेले आहे. करटक म्ह० करडा हा शब्द पंचतंत्रकालीं करड्या रंगाला संस्कृतांत लावीत असें दिसतें.

-४ [ कटु (tawny ) = कडरु = करुड, करड ( डाडी-डें)] करडा घोडा म्हणजे कद्रु रंगाचा घोडा. (भा. इ. १८३६)

करडुवा [कारंडव = करडुवा (पक्षिविशेष) ] (भा. इ. १८३६ )

करणी १ [ अकरण failure = करणी (अ लोप ) ] करणी करणें म्हणजे failure आणणें कोणालाही मंत्रानें.

-२ [ अकरणिः = करणी ( अ लोप )] अकरणि: हा एक शापशब्द आहे. कथं अकरण्या न लज्जसे = ह्या करणीची तुला लाज कशी वाटत नाहीं. अकरणि: म्हणजे नाश, आंतपाय, ह्रास. त्यानें आपल्या भावाला करणी केली म्हणजे मंत्रादीनीं नाश केला.

करणें [ कल = कर ] कलयति धरित्रीं तृणसमां = पृथ्वीला तृणवत् करतो. तो मला तुछ करतो = स मां तुछं कलयति. तो मला मूर्ख करतो = स मां मूर्ख कलयति. (भा. इ. १८३४)

करणें ( नखें ) अयं नापिक: नखानि करोति = हा न्हावी चांगलीं नखें करतो, म्हणजे नखें काढतो. हा प्रकार मराठीनें संस्कृतांतून वंशपरंपरेनें घेतला आहे. (भा. इ. १८३५)

तुर्क तरि येवोन बैसला असे ।। तयाचें बळ तरि विशेषे ।। आणि श्रीवशिष्ट वर्जेनियां बहुवसे ।। गेला असे ।। २१ ।। हे तरि दुरात्मे गौघातकी ।। चांडाळ महापातकी ।। ह्मणोनि युद्धी मिळाले तवकी । धैर्य धरोनियां ॥ २२ ॥ जरि वर्जिले श्रीगुरुराये ।। परंत नरा युद्धी सांडिता राज्यसंप्रदाये ॥ तरि क्षेत्रधर्म निरार्थेसि जाये ।। हांसति पूर्वज ।। २३ ॥ ऐसा अवधिवांचा मनोरथ ।। युद्ध करणे यथार्थ ॥ मग रायें पाठविला लीखितार्थ ॥ युध्दासि सीध्द व्हावें ।। तुमचि आर्त पुरवों आजी ॥ २४ ।। राजा युध्दी प्रवतेंल ।। महामारी मिसळतिल ।। जय निर्जय हा द्वैतभाव ।। ।। ह्मणोन सीष्टाचार करावा ॥ २५ ।। ऐसें पत्र सुमध प्रधान ।। जेथे तुर्काचे पडिलें सैन्य ।। नगराचे वामाभिधान ॥ पुरनगर असे ।। २६ ।। तेथे माहामद ब्रह्मअवतार ।। स्थिरावला जैसा डोंगर ।। तेथे प्रधान गेला सत्वर ।। पत्र दीधलें तयासीं ।। २७ ।। देखिलें सुमध प्रधानासीं ।। भाषणार्थ केला तयासीं ।। मानवला महामद मनासी ।। लिखित पाहोनियां ॥ २८ ॥ यैसा लीखितार्थाचा अर्थ ।। बाचितां असे हांसत ।। बहु हास्य करोनियां ह्मणत ।। सुखें असा ॥ २९ ॥ तुह्मी गाडिला रे रणखांबु ।। युध्द करों ह्मणतो तुमचा प्रभु ॥ शरकांडियेन ।। भुमिनभु ।। सन्मुख उभें राहावे ।। ३० ।। रायाचें पाहिजे महिमान ।। सुखें युद्ध करा दारुण ।। उभयतां होतसे भाषण ।। तवं प्रधान ह्मणे ।। ३१ ।। आह्मि आमचें राज्य करित असतां ।। तुह्मी काये ह्मणोन आणिता अहंता ।। नगरासि घेरा देवोनि सभोंवंता ॥ अतिघाता प्रवर्तलेती ॥ ३२ ।। रणभुमि समरंगणि धडमुंडा होइल विखरणी ।। उभयता माजि धणी ॥ होईल भुतांची ।। ३३ ॥ ऐसें ह्मणोन प्रधान निघाला ।। आपुल्या मेळिकारा माजि आला ।। तयासि वृत्तांत सांगितला ।। नेम जाला जी युध्दाचा ।। ३४ ।। युध्दाचा जाला निश्चये ॥ युध्द करणे नीःसंशये ।। तुर्काचा गर्भभाव काये ।। पुढे उसिर कायेसा ।। ३५ ।। मग समस्त जाले संन्निध ।। अश्वारूढ प्रधान सुमध ।। तैसा प्रभुकुळि समंध ।। आपुला ठाइं आरंभिला ॥ ३६ ॥ रायें विचारिलें यकाधें स्थान ।। देवगिरी असे प्रमाण ।। तें स्थळ महानिधान ।। द्वीतिये न्याई ।। ३७ ।। पवित्र देखिला देवगिरी ।। तेथे आले सर्वक्षेत्री ।। जैसे अष्टदिशा दिग्गजगिरी ।। डौरले असती ॥ ३८ ॥ तवं विद्युल्लता कडाडिली ॥ तडकातडकि स्फूरली ।। अशुभ वर्तले ऐसि बोली ।। समस्त दुखवले ।। ३९ ॥ मग करोनियां पूजन ॥ फळि पुष्पी नानाविधान ॥ स्तविली अन्योन्य ।। भावें करोनियां ॥ ४० ॥ तवं कुळदेवता आली ॥ मध्येरात्रिं उभी ठेली ।। ह्मणे वोखटें जालें भली ।। गति नव्हे ॥ ४१ ।। राखणाईत होते चतुर ॥ ते ह्मणति माते कां जालिस निष्ठुर ।। माझें न चले रे तिळभर ।। हरीहरां पुढे ॥ ४२ । युध्द होईल दारुण ।। होईल रणकंदन ॥ भाके गुंतला त्रिनयन ॥ मी येकली ॥ ४३ ।। माझें न चले कांहिं बळ ।। म्लेंछा कडे तो हि गोपाळ ।। होईल हलकल्लोळ ।। अशुध्द वाहेल भडभडां ॥ ४४ ।। ऐसि कुळदेवी वदली ।। हरिहराचि जालि येकजुळी ॥ मी पडिलों निराळी ।। माझें न चले तयां पुढा ।। ४५ ।। आतां युध्द होइल समरंगणी ॥ सूर्यवंशि क्षेत्रि भीडतिल रणी ।। तुर्काचि पुरेल आयणी ॥ भूमंडळाचा ठाई ।। ४६ ।। उठा रणशिंधु माजेल ।। अभिनव कथा वर्तेल ॥ व्यास वक्ता पुंण्यसिळ पुराणवित्पती ॥ ४७ ।। इति श्रीकौस्तुभचिंतामणी ॥ कथिलें असे व्याकरणी ॥ तें बोलतों प्राकृतवाणी ॥ परिसा दत्तचित्ते ॥ ४८ ॥ छ ।।

पुढें रणकथाविस्तार ।। संस्कृतवचनी कथि मुनेश्वर ।। तो वशिष्टवाक्याचा अनुसर ।। आरंभिला म्या ।। १ ॥ तेथे पातले म्लेंछसंभार ।। युद्धी मिसळले रणरंगधिर ।। नामांकित आले थोर थोर ।। युद्धा लागीं ॥ २॥ रणखांब रायें स्थापिला ।। युद्ध करों ऐसें ह्मणो लागला ।। सैन्यासि निरोप केला ।। सीद्ध असा वीर हो ।।५१।। तुर्क निर्माण जाले बहुत ॥ वेष्टित चालिले अगणित ॥ पराक्रम दाविती विख्यात ।। येकमेकां ॥ ५२ ।। ऐसें सैन्य तुर्काचें आलें चहु कडे मीसळलें ।। शब्द टाहो फोडों लागले ।। सांडा रे सांडा राज्ये ॥ ५३॥ तुह्मा राज्याचा काये लोभ ।। निरार्थक उभारिला रणखांब ।। जीवंत धरूं तुमचा प्रभु ।। रामराजा ।। ५४ ।। ऐसे गर्वारूढ बोलती ।। महायुध्दासि प्रवर्तती ।। शस्त्रें हाति शोभति धावंती ।। येकमेका वरी ।। ५५ ।। ऐसि मांडिलि झुंझारी । पाये न ठेविती माघारी ।। रणखांब सांडोनि भीतरी ॥ प्रवेशले म्लेंछ ।। ५६ ।। उभयदळिं मांडला झगडा ।। सैन्याचा होतसे रगडा ।। तुर्क बैसोनियां दगडा ।। आला समुद्रा मधोनी ॥ ५७ ॥ पुढें धावंति पायांचे मोगर ।। दृष्टि पुढें नाणिती महाविर ॥ बळाढ्य प्रतापि महाकृर ।। घाये निष्ठुर हाणती ।। ५८ ॥ असीवार धावंति चहुकडे ।। उल्हाळे घेति फेरोफेरि घोडे ।। तीही पाईं उदाळति लवडसवडे ।। विर गाढे तुर्क हे ॥ ५९ ॥ येक उठावले रथा वरी ।। जे पेटले महामारी ।। हांका मारिती गजरी ॥ युध्दा माजी ।। ६० ।। तरवार वज्र कोठे ल्याले ।। मोहाळि घालोनि मिरवले ।। ते कैसे धाविंन्नल ।। जैसे अग्निचे हुडे ॥ ६१ ।। ऐसा म्लेंछभार दुर्घट ॥ त्या माजि माहामद श्रेष्ट ॥ गर्जी आरोहण करुन धीट ।। मारित सांट चालिला जो ॥ ६२ ।। नाचत येति परसैन्य–घोडे ।। राउत त्या वरि बैसले मेहुडे ।। आरोळि देति उचलोनि खांडे ।। घ्या घ्या ह्मणेानी ।। ६३ ।। माहामद धनुर्वाडा ।। संधान करित चालला गाढा ॥ उचलोनियां हातिं मेढा ।। झडझडा टाकि बाण ॥ ६४ ।।

तस्मात् द्विज त्रिमूर्ति ।। ही वोळख जया चित्ती ।। तेथे असे निजशक्ति ।। तदर्धतेज ।। ६६ ।। ते गायित्री परमाक्षरा ।। ब्राह्मणासिं अर्पिली परोपकारा ॥ ब्राह्मणपदस्पर्शे मुक्ति नरां ॥ कलयुगि साक्षांत भूदेव ।। ६७ ॥ ते निरंजन शक्ती ।। ब्राह्मणासि दीधलि जगन्मूर्ती ।। आपण जाले बोध्यस्थिती ।। योगनिद्रे ॥ ६८ ॥ तदर्ध मी तुह्मासि देणे ॥ रुद्रशक्ति पूर्णपणे ।। रुद्रगायित्री ऐक्यनेमे ।। भवाब्धि तरणे ।। ६९ ॥ लोकि वर्तला अनाचार ।। तुह्मी न सोडावा रुद्र ॥ रुद्रशक्ति जप-मंत्र ॥ आचरावा नेमे ॥ ७० ॥ आणि लोपलि सर्व भक्ती ।। रुद्रलिंगे उपटोन टाकिती ।। परि तुह्मी न सांडावि गायत्री ।। रुद्रत्रिपदा ।। ७१ ॥ ऐसे बहुत अपिवत्र ॥ अदृश्य असति हरिहर ।। ऐसें सांगो तरी विस्तार ॥ होईल ग्रंथाते ॥ ७२ ।। निंदा ब्राह्मणाचि न किजे ।। स्वधर्म आपला चालविजे ।। अन्योन्य रुद्रासि होईजे ।। ब्राह्मण पुजिजे सदाकाळी ।। ७३ ।। ब्राह्मण नामे ब्रह्म पूर्ण ।। ब्राह्मण त्रिमूर्ति जाण ॥ किंवा सूर्य तत्समान ।। पुजावा सदा ।। ७४ ।। येक ब्राह्मण दुजा सूर्य ।। हे प्रळयांति राहाति द्वीवर्य ।। या ईत्तर ते सर्व म्लेंछप्राये ॥ होंत सहजें ॥ ७५ ।। हा वर्णवर्ण-भेद ॥ अवघे होति महाम्लेंछ ।। येक ब्राह्मण दुजा सूर्य ॥ प्रळयांती ।। ७६ ॥ अवघा होईल यकाकार ।। येक ब्राह्मण-वर्ण राहेल निर्धार ॥ तया उदरि कल्कि नारायण-अवतार ।। संहार करिता ।। ७७ ।। यैसें सांगुनि मुनिश्वर ॥ मग गेला तो सत्वर ।। पश्चमसागरि अधउर्ध्वाकार ।। तप करिता होये ॥ ७८ ॥ तवं येरि कडे काये वर्तलें ।। म्लेंछे फार व्यापिलें ।। क्षेत्रियांसि भये उपजलें ॥ रुषिवचनी ।। ७९ ॥ तवं काये करि आहामद ।। क्षेत्रियांसि आरंभिताहे युद्ध ।। पत्रे धाडिता होये प्रसिद्ध ।। देशोदेशीं ।। ८० ।। राज्य सांडावें सत्वर ।। नाहि तरि युद्धास यावें लवकर ।। समरंगणि राहावें स्थिर ।। क्षेत्रियानो ॥ ८१ ॥ ऐसें पाठविलें पत्र ॥ मग क्षेत्रियांसि पडला विचार ।। सांगोन गेला मुनेश्वर ॥ तरि संग्राम न करावा ॥ ८२ ॥ परि वोडलिया उचिता ।। आपुला स्वधर्म सांडितां ।। जाईजे नर्कपाता ।। ऐसिं बोलति पुराणे ।। ८३ ।। आपण राज्ये करणे ॥ तरि मरणासिं का भिणे ।। जरि जाईजे काळासि शरण ।। तरि न रक्षि तो ॥ ८४॥ मग समस्तिं करोनि विचार ।। आणि दूत पाठविती नृपवर ॥ संग्राम करणे हा निर्धार ।। म्लेछांसी ॥ ८५ ।। आह्मि मुळारंभ-क्षेत्री ।। युद्ध करणे निर्धारी ।। रणस्तंभ घातला सत्वरी ।। महास्थानी ।। ८६ ।। सत्व धैर्य मिळाले रणी ।। हंकारा केला सकळ सैनी ॥ म्लेंछ ते हि आपुले पुरुषार्थपणी ।। मिळाले युद्धी ॥ ८७ ।। मोहोरे युद्धाचा प्रसंग ॥ म्लेंछासि होईल युद्ध ।। श्रोते आईका सावध ।। चित्त देवोनियां ॥ ८८ ।। कृता त्रैता द्वापार कलि परियंत ॥ सांगितले जे क्षेत्रि वर्तले भुमंडळांत ।। कलयुगिं म्लेछ-उत्पति सकळित ।। सांगितलें ।। ८९ ।। हे पुराणिची कथा ।। स्वयें वदला ऋषिताता ।। महेशें कथिलें मुळावस्ता ।। पार्वति प्रती ।। ९० ।। तें उचिष्ट मज लाधलें ॥ ह्मणोन अन्वयें आणिलें ।। भविष्यार्थ कथिलें ।। परउपकारा स्तवं ।।९१ ।। वंशउत्पतिकथा गहन ।। प्राकृत बदलों परोपकारार्थ जाण ।। ऐकतां हरति दोष दारूण ।। श्रोतयांचे ॥ ९२ ॥ इति श्रीचिंतामणिकौस्तभपुराणे ईश्वरपार्वतिसंवादे वंशविवंचनकथानाम तृतियोध्यायः ॥ ३ ॥
समरंगणि मिळाले समस्त ॥ आले म्लेंछ हि बहुत ।। सिष्टाईं-पत्रें प्रविष्ट होत ।। येकमेकां ।। १ ।। धीःकारोन ह्मणति म्लेंछासी ।। जयो नाहि रे तुह्मासी ।। नीःपात तुमचिया वंशासी ।। होईल येथे ।। २ ।। तुह्मी दुराचारि दुर्जन ।। युद्धि कापोन रे तुमचि मान ।। या उत्तरासि अनुमान ।। नाहि तिळभरी ।। ३ ।। अरण्यी मिळालि चतुस्पदे ।। मृग रिस करिती गद्यपद्यें ।। हें घडेल काये दुर्बुघें ।। म्लेंछमंडळी ।। ५ ।। तुह्मा उपमा कायेसि दिजे । जैसि वनिची सावजें ॥ धरोनि श्रुंडादंड गजे ।। पिळोनि टाकिजेती ॥ ६ ॥ तुह्मी असा रे आपुला भुवनी ।। नांदा रे सखे सोहिरे मिळोनी ॥ सिंहनाद नाईकीला कर्णी ।। तवं परियंत अतुर्बळि बडिवार ।। ७ ।। खांबा जवंळि रक्षणाईत ।। ठेविले असति बहुत ।। परसैन्याचा करिती अनर्थ ।। ह्मणेानियां ।। ८ ।। आणि निती तरि ऐसि असे ।। शस्त्रार्थिं सांगितलि दिसे ॥ स्तंभ पुरला मग रात्रदिवसे ।। सांडो नये ।। ९ ।। जवं युद्ध उभयदळिं नाहि आरंभलें ।। तवं परियंत पाहिजे स्तंभासि रक्षिलें ।। ह्मणोन ठाणे ऐसें बसविलें ।। महाराजयाने ।। १० ।। तवं येके रात्रि जालें अपुर्व ॥ देवतें तेज सांडोनि गेलिं सर्व ॥ मध्ये रात्रि ह्मणोन रायें गर्व ।। व्यर्थ धरिला असे ॥ ११ ॥ येश नाहिं आपुला बाही ।। म्लेंछासि जयो पाही ।। रायाचा गर्व काई ।। ह्मणोन सिद्ध होये ॥ १२ ।। वाग्वाणि वचने उमटती ।। रक्षणाईत श्रवणि आईकती ।। देव्या जालि बोलती ।। तें परियेसा तुह्मी ।। १३ ॥ रायें काये हो आरंभिलें ।। वोखटें बळत्कारें आंवतिलें । दैवतें तेज टाकिलें ।। तेथे राखणे काये ॥ १५ ।। जैताचि न धरावि आस ।। संग्रामाचा सांडावा सौरस ।। यैसे कुळदेव्या बहु उदास ।। बोलिलो ते समईं ॥ १६ ।। यैसें बोलिली कुळदेवता ।। रणभुमि येश न दे सर्वथा ।। ह्मणोन तुकितसे माथां ।। वेळोवेळा ।।१७।। बहुत जालि कासाविस ।। ह्मणे ब्रह्मनी धरिला म्लेंछवंश ।। अनाचार घडला विशेष ।। अवनि वरी ॥ १८ ।। तदुपरि काये वर्तमान वर्तला ।। तो पाहिजे श्रवण जाला ।। युक्तार्थ असे कथिला ॥ प्राकृत वाणी ॥ १९ ॥ राजा राजधानि बैसला ।। प्रधान मुख्य पाचारिला ।। समर्था सह वर्तमान मांडिला ।। आला च ते प्रसंगी ।। २० ॥

कपाळ [कपाल = कपाळ ] (स. मं. )

कप्पा [ कल्पः = कप्पः = कप्पा ] (भा. इ. १८३६)

कफल्लक १ [कफेलक (शुनकफेलक) = कफल्लक (लुच्चा) ]

-२ [ कपालक ] ( कभिन्न पहा )

कवर १ [ कपर्द = कबर्र = कबर ] कबर व कदर्प दोन्ही शब्द संस्कृत कोशांत संस्कृत म्हणून दिलेले असतात; परंतु कबर हा कपर्द शब्दाचा अपभ्रंश स्पष्ट दिसतो.

-२ [ कपिल = कपिर. ल = र. कपिर = कविर = कबिर = कबर ( रा-री-रें ) ] (भा. इ. १८३३)

कंबर [ कमर ( फारसी ) ] (स. मं.)

कबूतर [ कपोतक = कबूतर ( र adventitious by the Persians)

कभिन्न [ कपालक = कभल्लक ( अर्धमागधी ) = कफल्लक. कभल्ल = कभिल्ल = कभिन्न ] काळाकभिन्न म्ह० कापालिकासारखा काळा. ( भा. इ. १८३२ )

कमन [ कमनं = कमन, कमान ] कमन म्ह० वेळू.
तिरकमट्याची कमन म्हणजे तिरकामट्याचा बांकदार वेळू.

कमर [क्रम = करम = कमर (विपर्यय) ] क्रमं वबंध = कमर बांधिली.

कमावणें [ कामय् = कामव = कमाव ] कमावणें म्ह० मिळवणें, पाहिजे असणें, हवें असणें. आयुः कामयमानेन = आयुष्य कमाविणार्‍याने. द्रव्यं कामयमानेन उद्योगः कर्तव्यः = द्रव्य कमावणार्‍यानें उद्योग करावा. (भा. इ. १८३४)

कर (प्रत्यय) - नगरकर, पुणेंकर, इंदूरकर, वर्‍हाडकर, काश्मीरकर इ. इ. इ.
हा कर प्रत्यय कोठून आला ? करणें या धातूपासून कर आला नाहीं हें निश्चित. आला म्हणावा, तर नगर करणारा तो नगरकर असा अर्थ होऊं लागेल. तो अनिष्ट. सबब, कर धातूपासून हा कर प्रत्यय आला नाहीं. हा कर प्रत्यय तेथें राहणारा या अर्थी आहे. संस्कृतांत असा प्रत्यय म्हणजे तास्थ्यार्थी प्रत्यय बुङ् होय. पाटलिपुत्रक:, कांपिल्यकः, नांदिपुरक: इ. इ. इ. ह्या वुङ् प्रत्ययापासून मराष्टी कर प्रत्यय आलेला आहे. वुङ् (क) च्या पुढें र मराठींत केवळ आगन्तुक आहे; परंतु तो महाराष्ट्रीद्वारा आला आहे. अस्मत्क, युष्मत्क यांबद्दल प्राकृतांत आम्हकेर, तुम्हकेर अशीं रुपें येतात. म्हणजे संस्कृत क वद्दल प्राकृत केर होतो. त्या केर चें मराठी कर. (सं.) पाटलिपुत्रक = (प्रा.) पाडळिपुत्तकेर = (म. ) पाडलिपुत्रकर. नांदीपुरकः = नांदूरकेर = नांदूरकर. इ. इ. इ. (भा. इ. १८३३)

तरि आतां हे पुत्र ।। मृत्यलोकि होति नृपवर ॥ ते काश्यपें आणिले सत्वर ।। रुषि-आश्रमी ॥ २१ ।। तेथे मेळविलिया कंन्या ॥ कश्यपे केला ॐ-पुण्या ॥ ते कथा सर्व सांगतां ॥ विस्तार होईल कवि ह्मणे ॥ २२ ॥ सोमवंशि राजपुत्रिया ।। स्वयंवरे केलि काश्यपेंया ।। राज्य दिधलें तयां ।। अर्क-पुत्रांसी ॥ २३ ।। या परि वंशवृद्धी ।। पावला तो दिनमूर्ती ॥ काश्यपें केलि वाढति किर्ती ॥ सूर्यवंशाची ॥ २४ ॥ मग ते तिघे नृपवर ॥ वडिल अजानबाहो धनुर्धर ॥ त्या धाकुटा गंगाधर ।। श्रीधर हे तिघे पैं ॥ २५ ॥ अजानबाहो पासोन वसु ।। तयासि पुत्र जाले साटि सहश्र ।। महावंशप्रकाश ।। थोर सूर्यकृपे ॥ २६ ॥ मग ते बहुत नृपवर ॥ देशोदेशिं राहिले धनुर्धर ।। आपले भुजा बळें राज्यभार ॥ दाविती आजी ॥ २७ ॥ ते महा-क्षेत्रि निपुण ॥ जे धनुर्धर-विद्या-पूर्ण ।। महाप्रभु सगुण ।। सूर्यवंशि ॥ २८ ॥ या प्रकारें विस्तार ।। सूर्यवंशि निर्धार ॥ नइनंदन महापवित्र ॥ राज्य करी ॥ २९ ।। तयाचा पुत्र सुदिमन्य ।। जाणो तेजें दुजा भानु ।। तो महा दारुण ।। तेज-आकृती ॥ ३० ॥ तेणे सुखि केलि वंसुधरी ॥ आणि क्षेत्रियां राजे पृथकाकारी ॥ तो राजा येकछत्री ॥ महाप्रभु तो ॥ ३१ ॥ त्याण्हे राज्य केले च्यारि सहस्त्र दिनरात्र ॥ तो अकस्मात पावला मृत्य ।। तवं वंशि होता सूत ।। सावतासंनु ॥ ३२ ॥ तो क्षेत्रियां माजि पंचानन ॥ हरी-भक्तिसी परिपूर्ण ।। तेणे राज्य केलें गहन ।। तीन संवत्सर ।। ३३ ।। तो राज्य करितां नरेंद्र ॥ तयास जालें दान पुत्र ॥ ते महाक्षेत्रि महाविर ।। सूर्यवंशी ॥ ३४ ।। वडिला नाम भद्रशेन ॥ त्या धाकुटा रघुत्तम ।। त्याहि राज्य केलें परिपूर्ण ।। वसुंधरेचें ॥ ३५ ॥ मग तया वंशवृद्धी ।। पुत्र जाला ज्ञानबुद्धी ।। त्या नावं महाशिद्धी ॥ राजा कृपाळ ॥ ३६ ।। त्याणे राज्य केलें ॥ तीन शहस्त्र दिन बाविस ।। तये राजीं बैसला कृपाळ ।। पुण्य पुत्र ॥ ३७ ॥ तयाचा पुत्र विजयावंश महाप्रभु तो ॥ तेणे सुखि केले जन समस्त ।। राज्य भोगिलें बहुत ॥ येकुणिस संवत्सर पैं ॥ ३८ ॥ मग तयाचा नंदन ॥ सोमप्रभु राजा गहन ।। राज्य करितां त्रिलोचन ॥ संतोषविला तेणे ॥ ३९ ।। तेणे राज्य केलें वीस संवत्सर ।। बारा मास दिन च्यार ।। तयासि जाला पुत्र ॥ कृष्णदेव ।।४०।। तया राज्य करितां नृपवरा ॥ सुखिया केलें परिवारा ॥ तवं तयासि जाला पुत्र ।। रघुपति तो ॥ ४१ ॥ मग तयाचें राज्य सरलें ।। पंधरा शत संवत्सर भरले ।। तें राज्य रघुपति-कुमरें ।। राज्य केलें थोर पैं ॥ ४२ ॥ तवं अंत पावलें द्वापार ॥ ते कथा सविस्तर ॥ कौस्तुभपुराणि साचार ।। सांगितलि असे ॥ ४३ ॥ तवं कळि जाला सचेतन ॥ मग कलयुगि राज्य करितो नृपनंदन । । दश सप्त सा दिन ।। केलें राज्य ।। ४४ ।। तयाचा पुत्र कमळादिन ॥ तो पवित्र राजा गहन ।। तेणे अठरा शत तीन दिन ।। केलें राज्य ॥ ४५ ।। तयाचा अश्विनदेव पुत्र ।। तया सवें आठ लक्ष क्षेत्रि नृपवर ॥ यकांग धनुर्धर ।। महाविर तो ।। ४६ ॥ ते राज्य करितिल पृथकाकारी ।। परि अश्विनदेव राजा येकछत्री ।। तेणे सात शत संवत्सरी ॥ केलें राज्य तपोबळें ॥ ४७ ।। श्रीभानु जाला त्याचा वंशी ।। तो महाक्षेत्रि प्रतापेसी ॥ तेणे सा शत संवत्सरासीं ।। केलें राज्य ॥४८॥ तवं त्यासि जाला पुत्र ।। तेणे राज्य केलें दोन शत संवत्सर ।। तयाचा जयसवन पुत्र ।। सत्य जाण ।। ४९ ॥ तयासि पांच नंदन ॥ तेणे दिड शत वरुषें गहन ।। निजप्रतापें परिपूर्ण ॥ राज्य केलें ॥ ५० ॥ तयाचा पुत्र रामराजा ।। प्रतापें धनुर्धर कलयुगिचा ॥ तवं तुरकाण जालें सहजा ।। होणार गत ।। ५१ ।। तेणे दुखवला त्रिनयन ।। ब्रह्मकर्तृत्व गहन ॥ पुढा जाला पाहिजे येक- वर्ण ।। प्रायश्चित-योगें ।। ५२ ।। ब्रह्महत्यीं गेलि ब्रह्मशक्ती ॥ रुद्रशक्ति हि गेलि सहजस्थिती ॥ म्लेंछ अवतरले क्षिती ॥ महा अधम ।। ५३ ।। तो तवं राज्य करि रामचंद्र ॥ जो क्षेत्रि वंशि दीनकर ॥ तेथे अशुभ पावलें थोर ॥ ब्रह्महत्येचें ॥ ५४ ।। ब्रह्महत्येचें नि दुषणे ॥ शक्तिहिन जालि नृपनंदने ।। + + + + + + + + ।। अशुभ तुरक आहामद ॥ ५५ ॥ तवं वशिष्ट असतां ध्यानी ॥ म्लेंछ देखिले अंत:कर्णी ।। तो उठिला तेथोनी ।। तये वेळीं ।। ५६ ॥ मग बोलावोन समस्त क्षेत्रिजन ।। तयांसि ब्रह्मविद्या केलि बोधन ॥ करी दिधलि लेखणी ।। वशिष्ट-देवें ।। ५७ ।। आणि व्यासमुनिचा वचनी ।। जे महाविद्या देईल मार्तंड येवोनी ।। बारे म्लेंछासि समरंगणी ॥ नाहि जयो ।। ५८ ॥ आणि क्षेत्रियांसि समरंगणी मुक्ती ॥ आणि म्लेंछासि भीड नाहि निती ।। जे अमंगळ याती ॥ पुण्या परते ।। ५९ ।। मग तो राजगुरु ।। आणि क्षेत्रियांसि कथिला आचार ।। यकादशवर्षि दीक्षाश्रूत्र ।। सांगितलें ।। ६० ।। सांगितलिं द्वादश गोत्रें ।। भृगु भारद्वाज वशिष्ट ब्रह्म कश्यप कौंडण्य दालभ्य ॥ गौतम नारायण मांडव्य मार्तंड ।। ही द्वादश गोत्रें ।। ।। छ ।। आणिक उपदेशिताहे कुळगुरु ॥ बारे सांडावा अहंकार ॥ आह्मि क्षेत्री युद्धि बडिवार ।। सांडोनि द्यावा ।। ६१ ।। आणि कळिचा अंती ॥ निद्रे दाटला असे श्रीपती ।। ह्मणोन म्लेछासि न चले बळशक्ती ।। येणे परी ।। ६२ ।। कलयुगि अधर्म आचार ॥ आणि अदृष्य जाला रुद्र ॥ ते महाब्रह्मकपाट । टाळि अज्ञानबुद्धी ।। ६३ ।। कलयुगि हरीहर ॥ दोन्हि गुप्त जाले परमेश्वर ॥ योगनिद्रे सारंगधर ।। बोध्य जाला ॥ ६४ ॥ आणि रुद्रा ब्रह्महत्यचें लांछन ॥ तेणे प्रवर्तलें आन आन ।। लोपलें अवदान ॥ देवाद्विजाचें ॥ ६५ ।।

कणगा-गी-गें [ कणग्राह: = कणगा ( धान्यसंग्रहाचें पात्र ). कणग्राहिणी = कणगी. कणग्रहं = कणगें ]

कणगा [ ( कनकस्य अयं ) कानकः = काणगा, कणगा ] -कणगा म्ह० सुवर्णाची ठेव, कुणगा असा हि उच्चार आहे. (भा. इ. १८३६)

कणगुलें, कणगोली, कणगा [ कंडोलः = कणगोळा, कणगा, कणगुलें इ. इ. ]

कणावटी, कनवटी, कन्हवटी [ कटिपट्टिका = कडिवाटिआ = कडवटी= कणवटी = कनवटी = कन्होटी = कन्हवटी. ड=न ]

कणा [कर्णक = कण्णअ = कणा ] (स. मं.)

कणीक १ [ कणिक (दळलेलें गव्हाचें पीठ = कणीक ] (भा. इ. १८३३)

-२ [ कणिका (दळलेलें पीठ) = कणीक ]

कणीस १ [कणिश (ear of corn वैजयंती) = कणीस ]

-२ [ कणिसं सस्यशीर्षकं (हेमचंद्र-नि. शे. ) ] (ग्रंथमाला)

कणेकड [ कर्णिकाकष्टिका = कणेकड ] रहाटाच्या कण्याची कडी.

कण्हेर [ कर्णिकार = कणिआर = कण्हेर ]

कंथडी [ कंथटिका = कंथडी (नाथ) वैजयंती कोश ]

कथील [ कस्तीर = कत्थिल = कथिल, कथील ] (भा. इ. १८३३)

कद १ [ कदक (छताचें कापड ) = कदअ = कद]

-२ [ कद: (मेघ) = कद ] मेघाच्या रंगासारखें निळें रेशमी वस्त्र.

कदरू [ कदर्य: = कदरू ]

कंदोरी [ कंदु + आहार्य = कंदोरी ] पक्व शिजावेलेलें अन्न.

कद्रू [ कदर्य: कृपण (अमरः) कदर्य: = कदरो = कदरू = कद्रू] कद्रू म्ह० कृपण. (भा. इ. १८३३)

कनवटी [ कटिपट्टिका = कडवटी = कनवटी ] कनवटीस रुपया = कटिपट्टिकायां रूप्यकः

कपट्या [ कर्पटिक = कपट्या ] जा रे कपट्या = याही रे कर्पटक ( भिकारी ).

कपडालत्ता [ कर्पटलक्तकः = कपडालत्ता ]

कपळा [ कपाल: = कपळा ( दांताचा). शातवत्यणुशो दंतात्कपालानि कपालिका. वाग्भट-उत्तरस्थान-अध्याय २१ ] (भा. इ. १८३४)

हृदईं त्रिनयनाचें ध्यान ।। ब्रह्मांडि नेलास पवन ।। साभिमाने रुषि संपुर्ण ॥ आपुला प्राण सांडो पाहे ।। ७१ ।। ऐसें करितां रुषिश्वर ।। तपें आराधिला शंकर ॥ तेथे आला शंकर ।। मवानिसहित ।। ७२ ।। मग ह्मणे माग प्रसंन्न ।। येवढें काये तुझें निर्वाण ।। जें मागसि तें सत्यवचन ।। रुषि पूर्ण संतोषला ।। ७३ ।। वशिष्ट ह्मणे जा शंकरा ।। अंत पावला सूर्यवंशाचिया नृपवरा ॥ सुदिमन्य राजेश्वरा ।। तुझिया नियोगें ।। ७४ ।। तयासि घडला तुझा शाप ।। तो जालासे शक्तिरूप ।। तो बुधा घरि अकंस्मात ।। देखिला म्या ।। ७५ ।। तो पुन-रपि करावा नर ।। तया कळंक अपवित्र ।। येरवि जन निंदि नृपवर ।। त्यजिल प्राणा ।। ७६ ॥ मग हर ह्मणे अवधारी ॥ आयुष्या प्रमाण नरनारी ।। तेणे रचली सकळिकांचे शरिरी ।। शीवशक्ती ।। ७७ ।। शंकर ह्मणे रुषेश्वरा ॥ केवळ नर न करवे त्या नृपवरा ।। विवंचना जालि पूर्वसूत्रा ।। परि स्वप्रमाण पर नारि होईल तो नर ।। ७८ ॥ ऐसें बोलोन गेला हर ॥ तवं सुदिमन्य सोमवंशि प्रशवला तिघे पुत्र ।। ते वेळि राजा जाला तो नर ।। आवधिप्रमाणे ॥७९॥ मग आला आपुलिये नगरा ॥ तवं तिघे पुत्र जाले नृपवरा ।। ऐसि अवस्था संसारा।। जालि तया ।।८०।। ते तिघे सोमवंशि क्षेत्री ।। पुरुरवा रुतुध्वज रधिकु अवधारी ।। तयाचे वंशि गुणराज क्षेत्री ।। जन्मला तो ।। ८१ ।। सुरसेनाचा वसुदेव ।। वसुदेवाचा कृष्णदेवो ।। कृष्णदेवाचां रतिनाहो ॥ प्रद्युम्न तो ॥ ८२ ॥ प्रद्युम्नाचा विजयगढु ।। आणिक सांबु ।। सांबाचा चंद्र ॥ राजेश्वर तो ॥८३।। तो अद्यापि कनकमेरुचा पाठारी ।। राज्य करितसे निर्धारी ।। तयासि ते परी ।। प्राप्त जाली ।। ८४ ।। सोमसूर्यवंशासी।। हें येक मुळ गा दोघांसी ॥ परि घात जाला यादवांसी ।। द्वापारा अंती ।। ८५ ॥ पुर्वा पासोनि महाअंश ।। महाअंशाचा भीष्मजस ।। भीष्मजसाचा पूर्ण–पुरुष ।। शांतन तो ।। ८६ ॥ शांतनाचा चित्रविचित्र ।। चित्रविचित्राचा पांडु विदुर ।। धृतराष्ट्र तयाचे पुत्र ।। कौरव ते ॥ ८७ ।। पंडुचा अर्जुन ।। अर्जुनाचा अभिमन्य ।। अभिमन्याचा परीक्षिति नंदन ॥ परीक्षितिचा पारिक्षिती ।। ८८ ।। पारिक्षिति तो जन्मेजयो ।। जन्मेजयाचा आयास महाबाहो ।। महाबाहोचा वेणुवैश्य पाहो ।। महाराज तो ।। ८९ ॥ ऐसा जाला सोमवंश ।। आइका सोमवंशाचा प्रकाश ।। सांगितला सौरस ।। पृथकाकारें ॥ ९० ॥ सूर्यवंशाचे सुदिमन्याचे नंदन ॥ तेणे पितृलांछने त्यजिले प्राण ॥ अग्नि सुदिमन्य करोन तपसाधन ।। त्यजिले प्राण देखा ॥ ९१ ॥ ऐसे ते तिन्ही नंदन ।। त्याहि त्रिवेणि साधिलें योगसाधन ।। सिरें वाहिलीं जाण ।। सदाशिवासीं ।। ९२ ॥ इति श्रीचिंतामणीकौस्तुभपुराणे इश्वरपार्वतिसंवादे सूर्यसोमवं शोत्पतिकथाकथननामतृतियोध्यायः ।। ३ ।।

श्रीगणेशाय नमः ॥ तेणे मागुता जाला निर्वेश ॥ मग मागुता कोपला दिवस ।। ह्मणे समस्तांचा करिन निर्वेश ।। माझिया वंशा स्तवं ॥ १ ॥ तेथे जाला कल्पांत ।। अंत पाहों पाहे भुत-जात ।। थोर मांडला आवर्त ॥ चरांचराचा ॥ २॥ ऐसा कोपला आदित्य । तेथे जीव आपटे बहुत ॥ जाले हाहाभुत ॥ तिन्ही लोक ॥ ३ ॥ लोक पाहाति जीवन ॥ तंव जीवन जाये शोखोन ॥ ह्मणति प्रळये मांडला निर्वाण ॥ कोपला देव ॥ ४ ॥ तेथे अग्निचिया धारा ॥ गोपुरें नगरें जळति भरभरां ।। ऐसा जाला रगडा ।। चराचरांचा ।। ५ ।। जैसा घन वर्षे जळधारी ॥ तैसा तरणि वरुषे अंगारी ॥ तेथे कैंचि उरी ॥ चराचरासी ॥ ६ ॥ यैसा जाला अंत ।। थोर जाला हा भुत ॥ तवं जाले सावाचेत्त ।। तिन्ही देव ।। ७ ।। मग ब्रह्माहरिहर ।। आणि ते मिळाले सुरवर ।। आले सर्व मिळोन ।। अर्काजवंळी ॥ ९ ॥ मग देवीं समस्तीं ॥ मांडिलि अकांचि स्तुती ॥ जयजया तेजमूर्ती ॥ सूर्यनारायणा ॥ १० ॥ जयजयजी सहश्रमूर्ती ।। अंधकारनाशना गभस्ती ।। तुं कोपलिया त्रिजगती ।। कैंचि उरी ॥ ११ ॥ तुं कोपलिया सहस्त्रकर ॥ कैचें उरेल हें चराचर ॥ आणि तुज विण हा अंधकार ॥ केवि फिटे ॥ १२ ॥ तूं सर्व तेजाचें तेज ॥ उदो अस्त सहज ॥ आणि करिसी काज ।। भक्त-जनाचें ॥ १३ ।। ऐसि नाना परि करितां स्तुती ।। मग बोले गभस्ती ।। माजिया वंशाचि जालिया विण उत्पती ।। न सांडि वैर ॥ १४ ।। मग बोलिले त्रिमूर्ति ।। आही तुझिया वंशि करु उत्पती ॥ ऐसा बुझाविला गभस्ती ।। तिही देवीं ।। १५ ।। अर्कासि ह्मणे ब्रह्माहरीहर ॥ आह्मि तुझिया वंशि करु अवतार ।। मग तिन्ही देविं केला विस्तार ॥ सूर्यवंशी ॥ १६ ॥ अर्काचि जे निजशक्ती ।। त्रिकमळा नावें गुणवती ॥ तवं ते जालि रुतुवंती ॥ कवणेक वेळा ।। १७ ।। तीस रमला आदित्य ॥ तवं ढळलें तें रेत ॥ तेथे जन्मले समर्थ ।। तिन्ही देव ॥ १८ ॥ तेणे संतोषला सविता ।। नयनि देखिलें तिघां सुतां ।। महातेज सविता ।। विस्मयो करी ॥ १९ ॥ मग बोलाविला कश्यप ऋषेश्वर ॥ तेणे अर्का जाणविला विचार ।। तुझे वंशि विस्तार ।। जाला अर्का ।।२०।।

त्याहि राज्य केलें येकछत्री ।। देव तयां वोळगतो दिनरात्री ॥ महापवित्र आचरती ॥ सत्यवंत ते ।। २१ ॥ त्या तिघा मध्यें येक पुत्र ।। सुमेध नामे. पवित्र ॥ त्याणे धरिला राजभार ।। सूर्य वंशाचा ।। २२ ।। कोणे येके दिनी ।। इछा उपजलि तया लागुनी ॥ सर्वश्व त्यजुनी ॥ तपश्चर्य आरंभिलें ॥ २३ ॥ चवदा सहस्त्र वरुषें धुम्रपान ।। मोहन-मुख वर्जिले अन्न ॥ तैं जाला प्रसंन्न ।। महादेव ।। २४ ॥ प्रसंन्न जाला त्रिपुंरारी ।। कर ठेविला मस्तका वरी ।। माग माग झडकरी ॥ प्रसंन्न जालों तुज ॥ २५ ॥ येरु ह्मणे गा विश्वनाथा ।। युद्धी जिंतावें म्या समस्तां ॥ हा वर देइं गा त्वरिता।। देवादिदेवा ॥ २६ ॥ शंभु ह्मणे तथास्तु ॥ तुं सर्वांसि अजितु ॥ त्या वरदें राज्य केलें बहुत ।। वसुंधरेचें ॥ २७ ॥ तेण्हे ईंदु केला वोळगणा ।। पन्नग-गंधर्वगणा ।। इत्यादि समस्तासिं जाणा ।। आज्ञा त्याची ॥ २८ ॥ तवं त्यासि जाला पुत्र ।। सनोघ नामें पवित्र ।। तयाचा महाभद्र ।। सूर्यवंशी ॥ २९ ॥ आतां समग्र सांगतां विस्तार ।। ग्रंथ वाढेल थोर ।। मागिल कथा अंतरेल समग्र ।। सहजें चि जाणा ।। ३० ॥ तया महाभद्राचा सगुण ॥ सगुणाचा त्रीविक्रम ।। नभ अनाशन महाशन त्रीविश ।। तयाचा कमळाकर ।। कमळाकराचा गोपुर ।। गोपुराचा अवतार ।। महाराजा तो ।। ३२ ॥ द्वारकाचा त्रीविक्षु ।। तयाचा दिपकु ॥ महाराजा विख्यातु ।। महाप्रभु तो ॥ ३३ ।। तयाचा प्रतापसेन । तयाचा निजभान ।। तयाचा तेजभानु ।। महाप्रभु तो ॥ ३४ ॥ ज्ञानधराचा प्रदिप्तु ।। प्रदिप्ताचा महादिप्तु ।। तयाचा महाशंखु ।। राजाधिराज ॥ ३५ ।। तयाचा ब्रह्मसाधु ।। तयाचा मचकुंद ॥ तयाचा प्रबोधु ।। महाराज तो ।। ३६ ॥ तयाचा संवेध ।। तयाचा निष्टु ।। तयाचा महाप्रयागु ।। परम प्रतापि तो ।।३७॥ तयाचा जरिजु ।। तयाचा महाविजु । तयाचा भोजु ।। ब्रह्मपदांबुजि सदा रत ।। ३८ ।। तयाचा महिंद्रपाळ ।। तयाचा अजपाळ ।। अजपाळाचा दशरथ भुपाळ ।। सूर्यवंशी ।। ३९ ।। दशरथासिं च्यार पुत्र ॥ राम लक्ष्मण भरथ शतृघ्न मोहोदर ।। तया माजि राज्य धर ॥ श्रीरामचंद्र ॥ ४० ।। श्रीरामचंद्र जेष्ट पुत्र ।। तो साक्षांत राज्यधर ।। पाहा सातवा अवतार ॥ अवतरला सूर्यवंशी ॥ ४१ ॥ नीर्विकार आकारलें ।। तें अव्यक्त व्यक्तिसी आलें ।। स्वयें ब्रह्म चि प्रकाशलें ॥ जोतिस्वरुप ॥ ४२ ॥ तों बोलिले श्रीरामचंद्र ।। तयासि बोलिजे घटेश्वर ।। सहश्रनाम अधिकार ॥ तया श्रीरामा ।। ४३ ।। तया पासुनि परंपरा ।। श्रोते दत्तचित्ते अवधारा ॥ सांगतों असं सविस्तरा ॥ परंपरा अनुपम्ये ॥ ४४ ॥ श्रीराम अंकुश ।। अंकुशाते तिघे पुत्र ॥ महाबळिये महाविर ।। जेष्ट तया माजि मांधातृ ॥ तयाचा जनार्दन ।। ४५ ।। तया पासोनि धर्मराजा ॥ धर्मा पासोनि शंभुध्वजा ।। शंभु पासुनी निवृात राजा ॥ जे धनुर्धर बळिवाढ्ये ॥ ४६ ॥ तयाचा शीवशक्ती ।। तया पासाव येवंती ।। जे क्षेत्री, जिंको शकती ।। भुमंडळासी ।। ४७ ।। येवंतिरायाचा सुनेस्वेखु ।। तयाचा ब्रह्मभेखु ।। तयाचा आद्येपुरुषु ।। महाराज तो ।। ४८ ॥ कृतायुग संपले तेरा शत नृपवर ।। त्रेतायुगि वंश करावया पवित्र ।। ह्मणोनि जाला अवतार ।। सूर्यवंशी ॥ ४९ ।। एवं संपले त्रैतायुग ।। द्वापारि कथा पवित्र ॥ पुढिल आईका वंशमार्ग ।। श्रोतेजनी ।। ५० ॥ ऐसे नांदले नृपवर ॥ तवं श्राघदेव जाला आदित्यासिं पुत्र ॥ तेणे मांडिला यज्ञ थोर ।। महीमंडळां ।। ५१ ।। आले रुषि समस्त ।। होमद्रव्य मेळविलीं बहुत ॥ पूर्ण केलि पुर्णाहुत ॥ समस्त रुषीं ॥५२॥ समस्तरुषिवरदानाचि आहुती ।। तेथे कंन्या जंन्मली महाशक्ती ।। ते दीधलि भूपती ।। श्राधदेवासी ।। ५३ ॥ मग ती गेला ब्रह्मभुवना ॥ तेणे प्रसंन्न केलें चतुरानना ।। यका सहस्त्र वरुषे हट-निग्रहा ।। प्रसंन्न केला ।। ५४ ॥ तो प्रसंन्न जाला विरंची ।। ते कंन्येचा पुत्र रची ॥ नावे श्रुदिमन्य हाची ।। महाक्षेत्री ।। ५५ ।। मग तो राज्य करितां ।। अनर्थ घडला अवचिता ।। तो पुनरपि जाला वनिता ।। रुद्रशापें ।। ५६ ।। शिवें प्रणिली दाक्षायणी ।। ते रूपें जालि तरुणी ॥ मग तेथोनि महेश आणि भवानी ।। आलि काम्यकवनासी ।। ५७ ॥ ते सुखाचि संगती ।। अंकि बैसलिसे शक्ती ॥ तवं उदो केला गभस्ती ॥ तये वेळां ।। ५८ ॥ ते प्रसन्न काळीं ।। ब्रह्मा आला विनवावया चंद्रमौळी ॥ ते लाजोनि शैल्यबाळी ।। वढिला अंबर ।। ५९ ॥ देखोन मुरडला चतुरानन ।। भवानिने विनविला त्रीनयन ॥ देवा चाल जावों आणके स्थान ॥ यकांतासी ।। ६० ।। हे देवरुषितापसाचें वन ।। येथे तृप्ति नव्हे पंचबाण ।। हे बैसले स्थान ।। अंकि तुझे ॥६१।। देव ह्मणे हें वन पवित्र ॥ पुष्पी दाटले तरुवर ।। छाया महासीतळ सकुमार ।। भुमि हे ।। ६२ ।। आणि येक असे अवसर ॥ ये वनि जो येईल नर ।। तो नारि होइल ऐसें हर ।। शाप वदला ६३ ॥ तवं तो श्राधदेवाचा नंदन ।। पारधि खेळे सुदीमन्य ।। टाकोनि आला तें वन ।। नेणतां अकस्मात ।। ६४ ॥ तों तेणे शाप त्या वना ।। तटाकी रिघाला स्नाना ॥ तेणे चि वीपरित जालें चिन्हा॥ पालटलें स्वरुप ।। ६५ ।। तेणे पालटलि पुरुष आकृती ॥ सुदीमन्यु जाला शक्ती ॥ तेथे सोमाचा नंदन पारधि खेळतां त्या वनाप्रती ।। आला बुध ॥ ६६ ।। ते देखोनियां सकुमारी ।। तेजरासि राजपुत्री ॥ ते बुधे रथा वरि झडकरी ।। घेवोन मंदिरि नेलि पैं ।। ६७ ।। तियेसिं जाले तिघे पुत्र ॥ जे सोमवंशि महापवित्र ।। तेथे आला रुषेश्वर ।। वशिष्टमुनी ।। ६८ ॥ तो सूर्यवंशिचा गुरु ।। स्त्रिरुपें देखिला श्राधदेवाचा पुत्रु ।। तो दुखवला रुषेश्वरु ।। मना माजी ॥ ६९ ॥ मग सूर्यवंशा लागी ।। प्राण त्यजु पाहे सानुरागी ।। पद्मासन घालुन वेगी ।। बैसला तपासी ॥ ७० ॥

गेले सूर्यलोका ॥८४।। स्तविला सूर्य सर्व देवीं ॥ स्तुती केलि बरवी ।। उदो करि गा भुमंडळी ।। अर्कदेवा ।। ८५ ।। तुजविण राहिला व्यापार ॥ आणि जीवजंतु पीडलं थोर ।। आतां करि परोपकार ।। श्रीसूर्यदेवा ।। ८६ ॥ मार्तड, बोलिला तये वेळा ।। मी उदो न करिं भूमंडळा ।। जें जालें वंशकुळा ॥ तें करणे मज ॥ ८७ ।। मज देखतां बुडाला माझा वंश ।। तरि कवणं परी म्या करावा प्रकाश ।। मग बोलिला रुषिकेश ।। सुर्या प्रती ।। ८७ ।। पुनरपि होईल तुझा वंशविस्तार ।। मज घेणे सातवा अवतार ।। तेणे तुझा वंश पवित्र ।। होइल सहजें ।। ८८ ॥ तैसें चे प्रतिपादिति ब्रह्मा हर ॥ आह्मि करूं तुझिया वंशि अवतार ।। आतां चालवि वेव्हार ।। श्रृष्टिक्रम ॥ ८९ ।। हे ऐकुनि बोलिला सविता ॥ हें मानलें माझिया चित्ता ।। परि द्रुष्टि न देखतां सर्वथा ॥ न करि उदो ॥ ९० मग समस्त बोलिले ते अवसरी ।। तुज पुत्र होईल निर्धारी ।। मग तेथोन आले तिरी ।। चंद्रभागेचे ॥ ९१ ॥ तेथे आरंभिला संजिवनि-मंत्र ।। समस्त देविं शक्ति दीधलि अंशंमात्रु ।। तेथे सचेतन जाला पुत्र ।। मार्तंडयोंसी ॥ ९२ ॥ तेणे संतोषला गभस्ती ॥ सर्वेश्वर नावं जालें तयासी । तेणे उदो जाला महीसि ।। त्रिभुवनासि उदोकार ।। ९३ ।। ऐसा उदो करितां सहश्रमूर्ती ।। तेणे सुखी जाले त्रिजगती ।। संवत्सरा येका गभस्ती ।। देखिला नयनी ॥ ९४ ॥ तेणे आनंद जाला क्षिती ॥ नाना परिचे धर्म करिती ॥ वेदश्रुति पाठ करिती वेदमूर्ती ॥ आनंदले सकळिक ।। ९५ ॥ येक संवत्सर अंधकार ।। ह्मणोन लोपला होता चराचर वेव्हार ।। तो देखिला दीनकर ॥ वरुषा येका ॥ ९६ ॥ वीनविती सुर्या प्रती ॥ जीवने देति पुर्णाहुति ॥ ह्मणति तुं साक्षांत विश्वमूर्ति ।। नारायणा ॥ ९७ ।। तुज वांचुनि चराचर ॥ सांडिति आपुलें शरिर ।। तुं अस्त गेलिया संव्हार ।। होये सहजें ॥ ९८ ।। तुं त्रिकाळ त्रीमूर्ती ॥ सर्व देवांची तेजशक्ती ॥ तुझी यकादश महाभक्ती ।। नारायणा ॥ ९९ ॥ तुं निजतेजें समर्थ ।। तुं त्रिगुणात्मक भरित ।। कवणा कळं तुझा अंत ।। निज-स्वरूपा ॥ १०० ।। शिवशक्ति त्रिकाळमूर्ती ।। विश्वव्यापका तुं गभस्ती ।। नमो जी नमोस्तुती ॥ देवादिदेवा ।। १०१ ।। तुं निजतेज निर्विकार ॥ यावत् प्रळइं तुझा आधार ॥ चराचराचा वेव्हार ।। चालविसी देवा ।। १०२ ।। ऐसें स्तविती सभस्त ।। दाने देति बहुत ॥ धर्म जाला अद्भुत ।। पुढिल वृत्तांत आईका श्रोते ।। १०३ ॥ इति श्रीचिंतामणिकौस्तुभपुराणे ईश्वरपार्वतिसंवादे वंशउत्पतीकथानाम द्वीतियो ध्यायः ॥ २ ॥

श्रीगणेशाय नमः ।। मग ते ब्रह्माहरीहर ।। त्याहि त्या सर्वरुपा दिधला राज्यभार ॥ मग तया पासोन विस्तार ।। सूर्यवंशाचा ।। १०४ ॥ मग तया राज्य करितां भूपती ॥ कथा वर्तलि पुणती ॥ तो सूर्यवंशि राजा प्रतापी ।। महाक्षेत्रि दारुण ।। ५॥ तेणे त्रैलोक्य जिंतिला ।। सूर्यवंशी शक चालता केला ।। तो पुराणि वर्णिला ॥ व्यासदेवें ।। ६ ।। ऐसें राज्य करितां सर्वस्वरुपा ॥ पुत्र नाहि तयाचिया वंशा ।। मग रुषि बोलाविता जाला त्वरिता ।। सर्वस्वरुप तो ।। ७ ।। तेथे मिळाले समग्र ।। महारुषि पवित्र ।। कश्यपादि थोर थोर ।। आले तेथे ॥ ८ ॥ आला मार्तडयो पराशर ।। नारद अंगिरा तुंबर ।। पौलस्ति भृगु ब्रह्मपुत्र ॥ दालभ्यरुषि तो ।। ९ ।। आला मरंचि विश्वामित्र ॥ येकश्रृंगि प्रहृद अत्रि रुषेश्वर ॥ मिळाले अठ्यासि सहस्त्र ।। महाथोर रुषि ते ।। १० ।। देखोनि राजा संतोषला ।। शरणांगत ह्मणोनि नमस्कार केला ।। दंडवति चरणि लागला ॥ पुजिले अर्ध्यपांद्यी ।। ११ ।। बैसकार जाला समस्तां ।। मग राजा होये विचारिता ॥ कृपा करोनियां ताता ।। विनती आईका स्वामी ।। १२ ॥ जणे होईल पुत्रसंतती ॥ तो प्रयोग रचावा समस्ती ।। ऐसि केलि विनती ।। रुषि प्रती ।। १३ ॥ तें आईकोन वचन ।। रुषि स्थापिति यज्ञकर्म ।। जेणे करोन राजा समाधान ॥ पुत्रसंतति पूर्ण प्राप्त होये ॥ १४ ॥ तें मानलें राजयासी ॥ यज्ञ आरंभिला त्वरेसीं ।। सामग्री यज्ञद्रव्याची ।। करिते जाले ॥ १५ ॥ मग तेथे आरंभिला यज्ञ ।। नाना द्रव्यें हामिलिं जाण ।। पुर्णाहुति करोन संपुर्ण ।। आशिर्वाद देती ॥ १६ ॥ तें रुषिचें आशिर्वचन ।। तेणे रायासि जालें संतान ।। तीन पुत्र दारुण ॥ सर्वस्वरु पासिं जाले ॥ १७ ।। पहिला तो मनोत्तम ॥ दुसरा सुदिपन ।। तिसरा चित्रभान ।। राजपुत्र ।। १८ ।। तो महाबलाढ्य धनुर्धर ।। महाक्षेत्रि पवित्र ।। सूर्यवंशिचे नृपवर ।। महादारुण ॥ १९ ॥ ते महाबळिये महाविर ॥ तपें प्रसंन्न केला दिनकर ॥ मग जिंतिला अमरेश्वर ।। महाप्रौढी ।। २० ॥