१८ पतय्`, क्रतय्`, कपय् मनय् या पूर्ववैदिक य् स्वरान्त शब्दांच्या जोडीला सखय् शब्द बसवावा लागतो. पाणिनी हा सख शब्द सखि असा लिहितो. कर्तृ यातील ऋ प्रमाणे सख यातील य् स्वर इ स्वराहून व य् व्यंजनाहून निराळा होता याचे ज्ञान पाणिनीला नव्हते. ऋ चे जसे आर् होते तसे य् स्वराचे आय् होई हेही त्याला माहीत नव्हते. मूळी पूर्ववैदिकभाषेत या पत खालील स्वराचा उच्चार च इंग्रजीतील आय् शब्दाप्रमाणे हुबेहूब होत असे. वैदिकभाषेत स्वर बदलेले आणि या पतय् खालील स्वराचा उच्चार ऐ सारखा होऊ लागला. यासंबंधित 'वृद्धि व गुण' हा निबंध पहावा. पतय् व सखय् या खुणांनी दाखविलेला उच्चार
वैदिकभाषेत उच्चारावयाचा व लिहावयाचा म्हणजे पताय् व सखाय् असा उच्चारावा व लिहावा लागे. त्याचप्रमाणे पूर्व वैदिकभाषेत कर्तृ खालील स्वराचा उच्चार अर् किंवा आर् होत असे. कर्तृं चा कर्तांर् व मातृचा मातर् उच्चार सर्वनास्थानी का होतो त्याचे बीज ऋ चे हे पूर्ववैदिक उच्चार होत. आर् व अर् चा उच्चार पाणिनिकाली ऋ झाल्यामुळे व पूर्ववैदिक कर्तारौ व मातरौ हे द्विवचनाचे वगैरे उच्चार पाणिनीयभाषेत पूर्ववैदिकभाषेतून जसेच्या तसे आल्यामुळे ऋ च अर् व आर् होतो व या होण्याला वृद्धिकार्य किंवा गुणकार्य म्हणतात इत्यादी कारणे वैयाकरणांना देणे भाग पडले. असो. सखय् शब्द येणेप्रमाणे चालतो :

(१) सखाय् + स् = सखाय् = सखाअ = सखा
(२) सखाय् + स् + स् + = सखायौ
(३) सखाय् + स् + स् + स् = सखाय:
(४) सखाय् + म् = सखाय्म् = सखायम् (उलगडून )
(५) सखायौ + म् = सखायौ (मलोप )

बाकीची रूपे पति शब्दाप्रमाणे, पति शब्दाच्या प्रमाणे सर्वनामस्थानी सखि:, सखी, सखय:, सखिं, सखी, अशी रूपे सखय्`शब्दांची का आली नाहीत याचे कारण इतकेच की, पतय् शब्दाचा अपभ्रंश जो पति शब्द झाला तसा सखय् शब्दाचा अपभ्रंश जो सखि शब्द त्याची सखि: वगैरे नवी रूपे लोकांना गोड वाटली नाहीत, सखय् शब्द सपूर्वक ख्या धातूपासून य् प्रत्यय लागून पूर्ववैदिककाली झालेला आहे. दिव् ला ऋ लागून जसा देवृ तसा च् ख्याला य् लागून सखय् कृदन्त बनलें. सखय् म्हणजे अन्योन्य समागमात सुखसकथा करणारा. सजुष्प्रमाणे हा सखय् शब्द आहे. सखय्`, सखाय्, सखि व सख्यु या चार शब्दांच्या रूपांची भेसळ पाणिनीय सखि शब्दाच्या रूपात झालेली स्पष्ट दिसते. त्यापासून समाजसंबंधक अनुमान पूर्वीप्रमाणे बांधावयाचे. सखि शब्दापासून प्रथमकैवचनाचा सखा शब्द साधावयाला पाणिनीला फार प्रयास पडले प्रथम अंत्य इ चा लोप, नंतर अन् आदेश नंतर न् लोप व शेवटी अ ला दीर्घत्व, इतके सव्यापसव्य करावे लागले. हा अनैतिहासिक प्रकार पाणिनीच्या सूत्रात सडकून आहे.

कानपिडा [पीड् १० क्लेशे. पीड = पीळ. कर्णपीडकः = कानपिडा (मेव्हणा) (लग्नाच्या वेळीं मेव्हणे कान पिळतात)] ( धा. सा. श. )

कानपुड, कानपुडी [कर्णपुट-टी=कानपुड= कानपुड-डी] (भा. इ. १८३६)

कानफाट्या १ [ कांडपृष्ठ: = कानफाट्या. one who leaves his family and joins another वैजयंती ] नांव कानफाट्या पडलें !

-२ [ कांडस्पृष्टः a low vile fellow = कानफाट्या ] a term of reproach. एकदां कानफाट्या नांव पडलें म्हणजे आटोपलें.

-३ [ कांडपृष्ट: = कानपाट्या = कानफाट्या ] कांडपृष्ट म्ह. शस्त्रोपजीवी हिंस्र मनुष्य, जातिभ्रष्ट,कानफाट्या म्ह० बेलगाम माणूस.

कानवेढें [वेष्ट् १ वेष्टने. कर्णवेष्टकं = कानवेढें (अलंकार विशेष ) ] ( धा. सा. श. )

कानशील १ [कर्णशिरस्= कानशील. शिरस् = शिल (मागधी ) ] कानशिलांत मारली म्ह० he struck on the head near the ears.

-२ [ कर्णशिरस्= कण्णशिल = कानशील ] (स. मं.)

-३ (कर्णशिरस् the part of the head near the ear = कानशील ] कानशिलांत मारणें म्ह० कानाच्या जवळच्या भागावर मारणें.

-४ [ कर्णशप्कुली ] (कानसूल पहा )

कानसूल [ कर्णशष्कुली = कानसूल = कानशील. उ = इ. कर्णशष्कुली म्ह० कानाचा बहिर्भाग. ] कानसुलांत मारली म्ह० कानाच्या पाळीवर आघात केला.

कानांत सांगणें [कर्णीतिकं = कानांत ]

कानीं येणें, कानों लागणें [ कर्णे लगति = कानीं लागणें. कर्णं आगम् = कानीं येणें. ]

काप [ कल्प: = कप्पा = काप ] काप म्ह० कापलेले तुकडे काकडी वगैरेंचे.

कापर (रा-री-रें) [ कंप् १ कंपने चलने. कंप्र = कापर ( रा-री-रें) ] ( धा. सा. श. )

कांपर ( रा-री-रे) [ कंप्र = कांपर (रा-री-रें) ]

कापशी [कर्पासी = कपाशी. कार्पासी = कापशी. आ = अ]

काफर [ खर्पर (लुच्चा) = खापर = काफर (लुच्चा, चोर ) ] (भा. इ. १८३६ )

कांब [ कंवि: (spoon) = कांब]

यानंतर स्वामिहि कोळंबा गोत्रि वंशिचे च्यार पुरुष व शिळंबा वंशिचे च्यार पुरुष त्यांस सुतारकर्म बळत्कारें सिखविलें ।। कां जर राजसेवा घडित माहालें घरें करावि ह्मणोन ॥ तरि राजश्री स्वामीहि सर्वांस आज्ञा केलि कि हे अष्टपुरुष तुह्मा मध्यें येतिल ।। तरि यांसि बहुमान चौघल्यां मागां करावा ।। तरि हा दिंवस परियंत तुह्मी आह्मि चालवितचि असों ।। आणिक यांस बहुमान ॥ यैसा जर कोण्हि कोण्हि जातिचा हें कर्म सुतारपणाचें सिखला तो अथवा सरदेशाये अथवा देशाय व कोण्ही विद्या करिल त्याणे गुरुदक्षणा विडा शक्तिनुसार या पुरुषांचे वंशास द्यावा ।। आणि बहुमान करावा ।। ऐसें गोसाविंयाहि सर्वांस श्रुत केलें ॥ तेव्हां अनंत देशले व देवदेशले हे दुवर्धि पुर्वपक्ष केला तो यैसा ।। जर राजश्री कृपावंत होवोन यांसि थोरपणाचि बकसिस केली ।। तरि यांसि योग्य आहे परंतु स्वामी माहाराजा मागां पुढां कोण्हाचि काये गत होईल आणि कोणकोण कोण्हे पदासिं पावतिल ।। तरि आमची विज्ञापना की बहुमाना विसी चौघालियां मागे यास बहुमान करावा ।। राजसभे मध्ये व विवाहि व मोहोत्सावी व शोमनिं बहुमान करावा ।। परंतुं येक आह्मि मागोन घेतों स्वामीजवंळ की जर आमचे वंशिचा कदाचित कोण्हि हे विद्या अभ्यासिल कदाकाळानुसास जालें तरी यांचे वंशिकीं गुरुदक्षणा न मागावी ।। आणि तो त्या कुळिचा ह्मणोन त्यासि बहुमान करावा ॥ कां जर पुर्विल बहुमान प्रमाणे वर्तणुक करावी ।। कां जर धर्मशास्त्रि स्मृति–महांर्णविं निर्वाह आहे ॥ ऐसा कीं राजश्री प्रधान कुळगुरु असतां पुरुषं याणे कीं कोण्हे हि कडोन कोण्हे ही विद्या अभ्यासिली तरि गुरुदक्षणा न द्यावी ॥ बकसिस भाग्यानुसार द्यावें ॥ विवंचना ।। श्लोक ।। राजगुरु तथा मंत्रि राजवंश नृपोत्तमः ।। न शिष्यत्व कस्यैव गुरुत्वं तस्य विराजते ॥ १ ॥ या स्तवं स्वामी माहाराजि त्या अष्ट पुरुषांसि पाचारोन आज्ञा केलि की तुह्मी आज पासोन कोण्हेके सभे मध्यें बहुमान राजश्री रघुनाथपंत कावळे पैठणकर सरदेसाई राजकुळगुरु व सोमदेशले तपे मालाड व हरदेशले तपें मरोळ हे त्रिवर्ग सर्व सभे मध्यें देशल्यां चौघल्या मागें बहुमान तुह्मास करितिल ॥ हे राजश्री स्वामिची बकसिस ।। या नंतरे कोण्ही जातिचे या प्रांति तहद परनाळा अहद अमलाद जे कोणि सुतारविद्या करितिल ते तुह्मास बैसणपटि व गुरुदक्षणा देतिल ॥ खेरिज देशाये वंश व अष्ट चौघले व कडु पालवण याचे वंशिचा कोण्हि येक तुह्मा जवळ येवोन विद्या संपादिलि अथवा कोण हि विद्या करोन आला तरी तुह्मी त्याचिया पुर्विल पदा प्रमाणे बहुमान करावा ।। ह्मणोन स्वसिक्याने पत्र लेहोन दिधलें ॥ आणि राजश्री रघुनाथपंत कावळे राजकुळगुरु यांचे चरणकमळि परस्परें हात ठेवोन विडे वांटिले ।। हा वर्तमान पुसिल्या प्रमाणे श्रुत केला ।। मग ते राजसभे मध्यें चौघल्या भागां कोळंबा-वंशिक पुरुषासि बहुमान जाला ॥ मग निश्चयात्मक अष्टपुरुषाचे वशिकांसि सांगितलें कीं आज पासोन कोण्हि हे विद्या करितिल त्या पासो बैसणपटि व गुरुदक्षणा घ्यावी ।। तेव्हां हे विद्येस आज्ञा द्यावी ॥ पद्मदेशले व दाददेशले खोति तपे मालाड व तपे मरोळ आणि अष्ट चौघले यांचे वंशिचा कोणि विद्या अभ्यास करिल तरि तुह्मासि त्याचे गुरुत्व नाहि ॥ कां जर हे जाति मध्यें वरिष्ट ॥ प्रथम मान्याधिकार यांचा ।। हे बैसणपटि आणि गुरुदक्षणा न देतिल ।। कां जर स्वप्रजेचे शिष्यत्वास योग्य नव्हे ।। ऐसियासि कोणि स्वभाग्ययोगे करिल तरि धर्मशास्त्रि मयुरग्रंथी सांगितलें असे ।। वचन ।। श्लोक ।। स्वगुरुमान्यहंतारो श्रेष्टश्व मानहंतकाः ॥ एवं दुष्टात्मको नष्टो स्वगोत्रं नरकं पचेत् ॥१॥ या नंतरें सूर्यवंशि राजश्री स्वामिचे वंशिक आणि प्रधानवंशिक सर्व द्वादशगो त्रान्वित प्रभु भानुकुळमंडण यांसि सर्वत्रापि बहुमानासि सर्व सभे मध्यें मुख्यत्वीं निश्चयात्मक आहे ।। परंतु वर्णानां ब्राह्मणो गुरु येदर्थि बोलणे नलगे ।। या नंतर पंतारत सोमवंशि कार्तविर्योद्भव जे आहेत त्यासी भिन्न गंधपात्र करोन गंधार्चन करावें ॥ ते लक्ष्मीविष्णोद्भव आहेत ह्मणोन सूर्यवंश व सोमवंश या दुर्वाघी समागमे सुखें गंधार्चन करावें ।। ते च समंति कदाचित पांचाळ आले तरि त्यासि ही बहुमान करावा ।। आणिक सिंधे शेषवंष ह्मणोन मांडारि आले तरि सुखें गंधार्चन करावें ।। नीमित्य, शकाधिकार ह्मणोन उक्त आहे । यदंन्यायें पांडवि अश्वमेध केला ते समईं धर्मरायानें सभापुजन केलें ।। हे सही ।। हें पुसिल्या प्रमाणे हा लेख केला। दामोदरराव वृद्धविष्णुगात्रि ते सभेस होते।। सही।। देवदेशले सही।। अनंतदेशले सही ॥ आबाजिनायक सही ।। रघुनाथपंत कावळे सही ॥ अष्ट चउघले सही ।। मुख्य प्रधान सही।। हा पंत राजमुद्रा व प्रधानमुद्रा म्लेछार्णव राष्ट्र जालें ते समईं लीहिला ।। सही ।। हा असत्य मानिल तो नरकि पचेल । साक्षयुक्त लीहिला आहे ॥ संवत् १५३५ ।। इति वंशावळि संपुर्ण ।। शके १७४१ प्रमाथिनाम संवत्सरे माहे वैशाख शुध्द प्रतिपदा रविवासरे ते दिवशीं वंशावळिलेख समाप्तः ।। हस्ताक्षर वालजी पाटिल सिंधे शेषवंशि वस्ती वसइं बाहादरपुरा।। हे वंषावळिची पोथी राजश्री हीराजी रामजी राउत सिंधे शेषवंशि वस्ती वसइ बाहादरपुरा यांचि असे।। ।। पत्रे सुमार ।। ६९ ॥

१७ पति व स्त्री हे दोन शब्द एकाच स्त्यै संघाते या धातूपासून निघालेले असून, घर करणारे स्त्रीपुरुष असा याचा अर्थ आहे. गृहात किंवा पस्त्यांत गृयाग्नि ठेविण्याची चाल रानटी आर्यात फार पुरातन कालापासूनची आहे. सबब, पति व स्त्री या व्यक्तींची योग्यता आर्यसंस्कृतीत अतोनात गणिली आहे. कारण, त्या दोघांचे मुख्य काम अग्नि रक्षण करणे हे असे. स्त्यृ चे स्त्रीलिंग स्त्री म्हणून सांगितले. तसे पस्त्यृ चेही स्त्रीलिंगी रूप असे. पस्त्यृ चा शेवटचा अपभ्रंश जो पति शब्द त्याचे स्त्रींलिंग पत्नी होते म्हणून पाणिनी सांगतो. येथे असा प्रश्न उभा रहातो की, पत्नी शब्दांत न काय म्हणून एकाएकी आला ? पत्यू र्नो, या सूत्रांत पाणिनी सांगतो की, स्त्रियाम् न होतो. होतो हे कुकुले बाळही सांगेल. का होतो? या प्रश्नाच्या उत्तर द्यावयाला जुनाट पूर्ववैदिक भाषेकडे वळले पाहिजे. पतय् शब्दाला आनी प्रत्यय लागून जुनाट भाषेत पत्यानी असे. स्त्रींलिंगी रूप होत असे. इंद्रवरुणभर्वादी शब्दांना जसा आनौ प्रत्यय लागतो तसा पतय् शब्दाला आनी प्रत्यय लागे, पत्यानी शब्दाचा अपभ्रंश पत्नी. परनी यातील नीवरून दिसते की जितका इद्रं देव आर्यलोकात जुनाट तितकाच किंवा त्याहूनही जास्त पस्तृ, पत्य् ही व्यक्ति आर्यलोकात जुनाट. वैदिककाली यज्ञसंयोग असे इतर गौण स्त्रियांना भार्या वगैरे इतर संज्ञा असत. पत्नी ही पस्त्य म्हणजे घर व घराकतील अग्नी चालविणारी व राखणारी पति इतकीच प्रधान असे हे वर दाखविलेच आहे, तेव्हा यज्ञ आणि पत्नी यांचा बोलण्यात नित्य संयोग असावा, यात नवल नाही. इतकेच नव्हे, तर पति हा पुल्लिंगी शब्द मालक या अर्थी स्त्रीला वैदिककाली लागत असे व चमत्कार म्हणून तो पाणिनीने गृहपति: स्त्री असा नमूद केला आहे. चमत्काराचे कारण पाणिनीला माहीत नव्हते. पूववैदिककालीन एक समाज बोलण्यात व भाषेत लिंगभेद करीत नसे, स्त्रीशब्दांना व पुंशब्दांना एकच प्रत्यय लावीत असे. या लिंगविहीन भाषेचा अवशेष गृहपति:, मनु:, इत्यादी रूपाच्या आकाराने भाषेत राहिलेला पाणिनीने दाखल केला आहे.

श्रीगणेशायनमः । स्वति श्रीनृपविक्रमार्क समयाति संवत १५३५ अंकि पंधरासें पंचतिस ॥ चैत्रमास शुद्ध १ गुरुवार तद्दिनी अहिनळवाडा पाटण तक्त ठाणे-कोंकण माहिम बिंबस्थान विलायत नाईकि या पैकि सरकारभार बाहादुर पुरा ॥ मलिक माहामद फौजदार व ढोकखान पातस्याहि दिवान ।। व सरदेसाई राजश्री आबाजि नायेक व रघुनाथपंत कावळे पैठणकर अमलदार प्रमाणे साशष्टि ।। आणि सोमदेशले व हरदेशले पद्माक्ष गोत्र कुळदेवता जोगेश्वरी उपनावं ठाकुर ।। पुर्ववास पैठण ।। सुखवास वस्ती मालाड ।। याही दिवानि प्रवाणा केला ।। मजकुर यैसाजे ।। राजश्री आबाजी नायक स्यामक्षेत्रकर सांडोरे आणि रघुनाथपंत कावळे पैठणकर आमचे सरदेसाये व कुळगुरु ।। तर तुम्हास ठाउकें की सोमवंशि साशष्ट कुळें नामांकित राजे आणि साशष्ट गोत्राचे व त्याचि देवतें व त्यांचा स्वधर्म तो तुम्हास ठावका ।। यैसें असतां तया वंशिकि जे आहेत ते कोणकोण त्यांस सभेमध्यें मान्य करावें ।। आणि त्याहि कोण्हे मर्यादे मध्यें असावें हें सर्व सविस्तर येथे दिवाना मध्यें सभेस सन्मुख लेहोन महमझर करावा ॥ कां जर तुह्मी त्या सोमवंशियाचे आणि आह्या द्वादश गोत्रांचे हि कुळगुरु आणि चवदा प्रगाण्याचे सरदेसाये ।। पुर्वापार तुह्मासी सर्व ठावकें आहे ॥ आणि या वंशि उत्पति जालि आहे ते हि सर्व तुह्मास दाखल आहे ।। ह्मणोन अर्ज आमचा कीं तुह्मी कृपा करोन हे उत्पतिचा निवाडा सांगावा ।। साकल्य कोण कोणाचा, त्यास मान्य कोणता, हें साकल्य वीदित करावें ।। त्या प्रमाणें चालिलें जाईल ॥ हें आईकोन वेदमूर्ति आबाजि नायक आणि रघुनाथपंत कावळे पैठणकर सरदेसाये मिळोन लेहोन महझर केला ॥ तो यैसा जे ।। सोमवंशि आणि सूर्यवंशि याचे आह्मि कुळगुरु हें सत्य ।। आणि चवदा प्रगाण्याचे सरदेसाये ।। पैठाणा होवोन आल्या उपर सुलतान आलावदिन पातस्या आले ॥ त्यासि आह्मि जावोन भेटलों ॥ मुलुक जमि आदाये कामाविस सर्व सांगितली ॥ आणि देशमुखि खरि केलि ।। ते च किताब लेहोन घेतली ॥ ते आज पावे तंव चालत आलि ।। तर आतां तुह्मी पुसता तें सांगतों ॥ सर्व सावध असा ॥ छ ।।

राजश्री बिंबशा स्वामी या प्रांतास आले संवत ११२५ ॥ बाबरशा पातस्याचे भयें करोन ।। हा देश स्वामी बिंबास प्राप्त जाला ।। स्वदेश सांडोन परदेश काबिज करोन माहिमा राज्याधिकार केला ॥ माहिमा राहिले ।। ते समइं समागमे अष्टप्रधान व बारा उंबराव त्यांचि नावें कोणकोण ॥ मुख्य राजगोत्र भारद्वाज कुळदेवता प्रभावती ॥ पुर्वराज गोरखपुर ।। त्याचे मुख्य प्रधान ।। परशरामराव गोत्र वृद्धविष्णु उपनाम वाणाध्व पूर्वराज्य कडेमाणिकपुर ॥ त्यांचे जामात शंकरराव सूर्यवंशि पूर्वराज मातापुर पाटण ॥ पंडितराव राजपंडित आणि रघुनाथपंत कवळे पैठणकर राजकुळगुरु गोत्र भारद्वाज कुळदेवता येकविरा मातापुर यमाई वाजनीस स्याखा कात्यायनि शुत्र वाचन्हि शाखा माध्यान्दीनभेद ॥ आणि आबाजि नायक मुख्य सेनाधिपत्य यजुर्वेदि माघ्यादीन-भेद वाजस्नि शाखा कात्यायनि शुत्र उपनाम सांडोरे श्यामक्षेत्र पूर्वठिकाण ॥ रघुनाथपंत कावळे समयुक्त कर्मस्थान पैठण, दुर्गाडि वर वाडा, माहाजन वृति गाविची, सोमसूर्यवंशिचे कुळगुरु ।। आणिक बाबरे पातशायाने सरदेशमुखि विलायेत घेवोन दीधलि राजश्रीस सही ।। छ ।। आणिक श्रीपतराव आणि भास्करराव सूर्यवंशि गोत्र मांडव्य राजाज्ञा गोविंदराव तेजप्रभास गोत्र कौंडण्य हे अष्टप्रधान तयांसि मान्य सभेमध्ये सही ।। सन्मुख अनुक्रमे लिहिल्याप्रमाणे ।। आतां सोमवंशि साशष्ट पदकि त्यांचा उद्धार ।। अनुक्रमे करोन बहुमान राजसभे मध्यें विवाहि मोहोत्सविं ।। मुख्य पदें मालाड ।। सोम देशले तपे मरोळ ।। हर देशले पद्माक्ष गोत्र कुळदेवता जोगेश्वरी हे मुख्य मान्ये यांसि ।। या देशायांसि येकयकासिं च्यार च्यार चौघले ।। त्यां मागे तया देशाचे धणि ते कोणकोण ।। पोईसरकर जैतराव वशिष्ट गोत्र कुळदेवता जोगेश्वरी येथिल पद ह्मातरे हे पहिले चौघले ।। दुसरा कृष्णजित येकसारकर गोत्र अत्रि सास्वन गोत्रि कुळदेवता महालक्ष्मी पुर्ववास करविर ।। हे दोघे चउघले नावाणिक ।। मालाड तपयास आणि मरोळ तपयास ।। मरोळ तपयांत साहार ।। मालाड तपयात येकसार ।। हैबतराव आणि हनुमंतराव ।। गोत्र गौतम कुळदेवता येकविरा । चौघले तिसरे ।। आणि पांप राउत वंशनाम राउत गोत्र पद्माक्ष कुळदेवता येकविरा आंकुलवालि कलु पालवण ।। आणि परशराम गोत्र हरित उपनाव चोधरि सुखवास कांढोळ ।। हे चौघले ४ ।। तपे मरोळ गारसाहाणी गोत्र सात्त्विक ।। आणि प्रतापुरकर स्वनल्प गोत्रि केशव ह्मातारे ॥ आणि वांदरे बाण राउत राजण–पाखाडि गोत्र भृसुंडि ।। कडु पालवण मुग ह्मातारे गोत्र शिभ्री कडु पालवण ।। माजगांवकर जोग राउत भार्गव गोत्रि चौघले ४ प्रांति मरोळ सही ॥

पत्य् शब्द यकारान्त आहे. जसा कर्तृ शब्द ऋकारान्त आहे तसा हा पत्य् शब्द यकारान्त आहे हे लक्षात बाळगिले पाहिजे. त च्या खाली ऋ लिहून तृ दाखविला जातो, तसा त् च्या खाली य् लिहून तय् दाखविला म्हणजे पूर्ववैदिक चवथ्या पायरीचा तय् काय होता त्याची कल्पना येईल. सांगण्याचा मुद्दा हा की, य् हा उच्चार अत्यंत जुनाट पूर्ववैदिककालीं ऋ सारखा स्वर होता. तपय् शब्द येणेप्रमाणे त्या अत्यंत जुनाटकाली चाले :

      १                २                ३
१    पता          पतायौ        पताय:, प तृयन्
२    पतायम्     पतायौ        प तृयन्
३    पत्या         पतिभ्याम्    पतिभि:
४    पत्ये           ' '             पतिभ्य:
५    पत्यु:         ' '               ' '
६      ' '          पत्यो:         पतीनाम्
७    पतयि       ' '             पतिषु
८     पतय्
पत्यु शब्द पुल्लिंगी गुरु शब्दाप्रमाणे चाले :
          १              २                ३

७ पत्यौ

येणेप्रमाणे पति या वैदिक शब्दाच्या रूपात पत्यृ, पतय्`, पत्यु व पति या चार शब्दांची रूपे मिसळली आहेत. अर्थात् पूर्ववैदिक तीन समाज निरनिराळया बोली बोलणारे होते हे या ही शब्दावरून सिद्ध होते. पतय् शब्दाचे पताय् म्हणून एक जुनाट रूप वर दिले आहे. अशी जुनाट रूपे वैदिक भाषेत आणिक काही शब्दांच्या स्त्रीलिंगी रूपात दृष्टीस पडतात. जसे वृषाकपायी अग्नायी, कुसिदायी, कुसितायी, मनायी. या स्त्रींलिंगी शब्दांची पुल्लिंगे कपाय्, अग्नाय्, कुसिदाय्, मनाय अशी पूर्ववैदिक भाषेत होती हे उघड आहे.

काढून लावणें [ क्राथयित्वा लापयते = काढून लावतो (हकालतो). लापयते is defeated]

काणेली [ कन्या = कण्णा = काणा = काणेली ] काणेलीमातर् म्ह० तो ज्याची आई कन्या आहे. (भा. इ. १८३२)

कात [कर्त् १० शैथिल्ये. कर्तय = कात ] ( धा. सा. श. )

कात (सापाची ) १ [ कृत्ति = कत्ति = काति = कात ] डें-डी प्रत्यय लागून कातडें-डी. (भा. इ. १८३२)

-२ [ कृत्ति = कत्ती = कांती = कात (स्त्रीलिंगी) ] कृत्ति शब्दाचा मूळ अर्थ कातडें कोणत्याहि जनावराचें. मराठींत साप वगैरे प्राण्यांच्या कातड्याला कात म्हणतात. ( ग्रंथमाला)

कांतडे [ कृत्ति = कात्ति = कात = कातडें = कांतडें ] ( स. मं.)

कातकरी [कात्कृ to insult कात्करि: = कातकरी ] a low tribe of savages to be insulted unceremoniously.

कातर [ कत्र् १० शैथिल्ये. कत्रय = कातर ] ( धा. सा. श. )

काथवट [ काष्टपात्र, काष्टपात्री = काथवट, काठवट ]

कांदळ १ [ कंदर (गुहांतील मूर्ति ) = कांदळ ] महाराष्ट्रांत मोडक्या देवळांच्या पुढें हे दगड असतात. यांवर लिंग व त्याचे उपासक कोरलेले असतात.

-२ [ कंदल = कांदळ ] महाराष्ट्रांत जुन्या देवालयांभोंवतीं लढाईचीं चित्रें दगडावर कोरून मांडलेलीं असतात. त्या दगडी चित्रांना कांदळाचे दगड म्हणतात. हीं चित्रें वीर, सती, घोडेस्वार, भालेवाले इत्यादींचीं असतात. कंदल म्ह० लढाई, कांदळ म्ह० लढाईसंबंधी.

कांदा ( अकलेचा ) [ कंद = काँदा. कंद म्ह० गड्डा ] (भा. इ. १८३४)

कान [ कर्ण्ण = कान] (स. मं.)

कानकीट [ कर्णकिट्टं = कानकीट (कानांतला मळ ) ] (भा. इ.१८३६)

कानकुडें [ कर्णकुंडलं = कण्णकुड्डळ = कानकुडें ] (भा. इ. १८३४)

कानटाळ [कर्णताळ = कण्णटाल = कानटाळ] (भा. इ. १८३६)

कानड ( डा-डी-डें )  [कर्णकटु = कण्णअडु =काणाडु कानाड = कानड ( डा-डी-डें ) ] कानडें म्हणजे कर्णकटु. ( भा. इ. १८३६)

तदनंतरें फिरंगि या प्रांति शाळिवाहन शके १४२२ तथा फिरंगि शके १५०० येक हजार पाचशे मध्ये पुर्तुगाला होवोन तारवें दोन घेवोन आले ॥ त्या तारवाचि नावें ॥ येक सीनोर देसकोर व दुसरियाचें नाम बोजिजुझ ॥ हीं दोन तारवें घेवोन कपितान लोरेस लुइस देताव्र कपितान या प्रांति आला ॥ त्याण्हे प्रथम येतां च कोचि बंदर कबज केलें ।। तेथोन गोवें घेतलें ।। तेथोन तारवें अरमाद घेवोन आला ।। शाळिवाहन शके १४३४ तथा फिरंगि १५१२ मध्यें दवण प्रांतासि आले ॥ तेथोन अमदारत्फि करों लागले ।। वेवसाया मुळें बाहादुरखाना समागमे मैत्रिकीचा अर्थ विशेषात्कारें दाखवोन फेतोरि वसईचे बंदरि करावि यैसा प्रसंग उद्भव केला ॥ आणि अर्थ जखातिचा अधिकोत्तर दाखविला ।। ह्मणोन जागा उत्तम फेतारी घालावया कारणे ॥ त्यास उदिमा मुळें पातस्याह्यास हासल होईल आश्या जाणोन बाहादुरखानास तहकिकता मनास आलें जे यास फेतोरि द्यावी ॥ मग बाहादुरखान मिळोन त्या फिरंग्यासि जागा दांडाळया तळया वर नेमिली ॥ सर्व मिळोन तेथे त्या तळया वर नागेश महातीर्थ तेथे घेरा देवोन आईति भिंताडे होति त्यास काम लावोन मजबुद केलि ।। वस्ति फिरंग्याचि जाली ।। अमदानि करित चालिले ।। प्रीतिचि लक्षणें बहुत प्रकारें दाखविलीं ॥ यैसि वर्षे तिन पावे तवं समाधान धरोन मजबुदी अधिकोत्तर करित चालिले ।। भांडि सोळा त्या फेतोरि वर आणोन ठेविलीं ॥ आणि ते प्रसंगि बाहादुरखां दवणेस होता ॥ तेथे तो कपितान त्याण्हे हेर ताहाकिंक जाणोन गोमताचळा होवोन आरमाद आणिलें ॥ मग आपण त्या आरमादाम ईस्यारत नीट देवोन आपण भेट घेवोन बाहादुरखानास भेटविली ।। आपण जावोन त्यास अतिमान्य चाहुडि होवोन जाहाजा वर नेता मार्गि दगा दीधला ॥ तैसे च अवघे दवणे उतरले ।। मारामारि करोन दवण घेतली ॥ तेथोन कांहिक समुद्रमार्गि काहिक पायेमार्गि वसईस आले ।। तेथे होते ते हि पराभविले ।। राज्य अवघें घेतलें ।। यावत माहिम बिंबस्थान पावे तों काबिज केले ।। कर्तव्य जांवदे आलमेद वसईस फेतोरिस होता कपितान त्याण्हे केलें ॥ त्या दिवसा पासोन फिरंगि लेकांचि काब्बजाद जालि ।। तुर्क पातस्या पराजयो पावला ॥ त्या उपर कितेक लोकां सवे समाधान दाखवोन ज्यास जे वस्तु पाहिजे त्यास ते वस्तु दिधली ।। येणें प्रकारें सर्व लोकां सवे समाधान रक्षुन प्रीतीची लक्षणे दाखविलीं ॥ यैसिया प्रकारें मुलुक कबजदस्त केला ।। ज्यांची वतने त्यांस दीधलीं ॥ यैसिया प्रकारें चालवित गेले ।। धर्म ज्याचा त्यास चालता केला ।। यैसें चालविलें वर्षे २५ ।। वरुषा पंचविशि भय निर्माण केलें ।। कीं जो धर्म आपला करिल त्यास राजआज्ञा कीं गोमताचळिं बंध पाठउं ।। त्या भया स्तवं कितेक दुर वोसरले ।। कितेक धरोन गोमांतकि पाठविले ॥ व आपला स्वधर्म स्थापिला ।। ते समई अवघ्यांस अर्थ कळला कीं हे फिरंगी ।। हा शब्दार्थ अर्थि निवडावा ।। ज्ञानि पाहावा ।। या उपरी रामनगराचिया राज्याचे गावं दवणे पासोन यावत् केळवि मणोरे आसेरि माहिम पावे तवं सिवसेजार लागला असे ।। तेथे फिरंग्याहि नित्य घसघस लावोन केळवें माहिम मणोर कित्येक गावं कबज केले ।। त्या नंतर रामनग-याणे आपले ठाइं विचार केला ।। कीं फिरंग्यासि भांडतां पुरे पडत नाही ।। यैसा निश्चये करोन मग देस्तिकिचा अर्थ केला ।। हेजिब वसई फिरंग्या जवळ पाठविला ॥ रदबदल करितां जे गावं फिरंग्याहि घेतले होते ते पुन्हा त्यास दीधले ।। त्या गावांचि चौथाये रामनगरचे रायास द्यावी ।। पुढे राहिले गावांचे वाटे न जावें ।। यैसा तहनामा करोन पत्रें आणि तहनामा ।। पुर्तुगाला पातस्यास रवाना केला ।। कितीयेक रीतिनें रायाचि सीपारस फिरंगि याही लिहिली होति ॥ त्या वरोन पातस्यास समाधान पावोन रामनगरचे रायास पातस्याने पतेंत पाठविलें ।। कीं हरयेक समईं बलकुबल पडीलिया वर तुह्मी मदत करोन दोस्तिकीची सरीयेत करावी ।। व गोवेच विजरेलास आज्ञा पाठविलि कीं त्या रामनगरचे राज्यास मज समाना बहुमान्य करोन समाधान चालवावें ।। तदनंतरे जवारकर कोळि हा रामनगरचे रायाचा उंबराव होता ।। त्याण्हे फितवा करोन कितियेक गावं कबज केले ।। युद्ध करितां त्या कोळियाचे बळ बहुत जाणोन राम, नग-या उगा चि राहिला ।। जे गावं कोळ्याने घेतले त्या गावांचे राज्य कोळि करों लागला ।। आणि वैरसमंव दोघां मध्यें चालत असे ।। या प्रकारें ही हकिकत असे ॥ छ ॥

त्यानंतर तिसरा सेजारि पटेकर राजा पूर्वि निजामस्या कडिल लसकरचा सरदार होता ॥ ते समई गलिमास युद्ध जालें ।। तेधवां याणे दों हाति दोन पटे घेवोन घोडिया वरि श्वार होवोन लढाये तुंबळ करोन गनिमास पराभविलें ।। तेघवां पातस्या निजामस्थाने मेरवान होवोन हा मुलुक या पैकि गावें १६० ईनाम देवोन तेथिल राजा करोन फरमाना दिधला ।। ह्यास ते गावं फिरंग्याहि सिवं सेजारि ह्मणोन त्यासी ही निरंतर घसघस लावोन त्या मधोन फिरंग्याहि जोरावरिने प्रथम गावं ७६ कबज केले ॥ परंतु पटेकर सल्लासि आला नाहीं ॥ आपले जमावा सहित युद्ध करों लागला ।। त्या उपर आणिक गावं फिरंग्याहि कबज केले ।। या करितां फिरंगि जोरावर ह्मणोन पटेकर सल्यासि आला ॥ त्याण्हे हेजीब पाठविला ।। विजुरे जवंळ रदबदल करितां तह केला कीं तुह्मा कडे गावें ४४ राहिले ।। त्यांतिल गावें २२ तुह्मी घेणे ॥ त्याचा उपभोग तुह्मी सुखि करणे ॥ हरयेक पदार्थे आमचे तर्फेन उपद्रव होणार नाहि ॥ बलकुबलेस वसईस हरयेक समई तुह्मी आपले लोकां सहित रक्षावें ॥ यैसा तह मान्य जाला ।। तीं पत्रें पुर्तुगालास पातस्या जवंळ पाठविलीं ।। येथोन वीजुरेन जो तह केला त्या बरहुकुम पतेंत पातस्या हस्तिचे पटेकरांस आले ।। यैसें सख्यत्व चालतां गावांचे सिंवेवरोन कचाट जालें ॥ ते कळ पेटली ।। मग फिरंग्याहि अति माव पदार्थ धरोन मुळि च राज्या वरोन काढिला आणि त्याचे गावं २२ ते हि जोरावरिने फिरंग्याहि घेतले ॥ या प्रकारें पटेकराचि हकिकत असे ।।

येथे सर्व प्रत्यय नदी शब्दाच्या प्रत्ययाप्रमाणे आहेत. पूर्ववैदिक भिन्न समाज, भिन्न भाषा बोलणारे होते व त्यांचा मिलाफ होऊन वैदिकसमाज व भाषा निष्पन्न झाली, असे हाही शब्द सांगतो. 

१६ इकारान्त पति व सखि शब्द अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. पति शब्दाची खालील रूपे हरि शब्दाच्याप्रमाणे चालतात.

           १         २                 ३
१        पति:    पती             पतय:
२        पतिम्  पती             पतीन्
३                  पतिभ्याम्      पतिभि:
४                    ' '              पतिभ्य:
५                    ' '                ' '
६                                   पतीनाम्
७                                   पतीषु

पति शब्दाची खालील रूपे कर्तृ शब्दाच्याप्रमाणे चालतात :
३ x १ पत्या
४ x १ पत्ये
५ x १ पत्यु:
६ x १ पत्यु:
६ x २ पत्यो:
७ x २ पत्यो:

इतकेच की, कर्त्रा, कर्त्रे, कर्त्रो: या रूपातल्या प्रमाणे पत्या इत्यादी शब्दांत रकार नाही. तो रकार जर घातला तर मूळशद्ब पत्यृ असा होतो व त्याचे षष्ठी एकवचनाचे रूप कर्तृ: प्रमाणे पत्यु: असे होते.

पति शब्दाचे पत्यौ रूप गुरु शब्दाच्या किंवा हरि शब्दाच्या सप्तमी एकवचनी रूपाप्रमाणे दिसते. म्हणजे मूळशब्द पत्यि किंवा पत्यु होतो.

याचा अर्थ असा की, पति शब्दाचीं रूपे १) पति २) पत्यृ व ३) पत्यि किंवा पत्यु या तीन शब्दांच्या रूपाच्या भेसळीने झाली आहेत. पैकी पति शब्द सर्वांच्या दाट ओळखीचा आहे. पत्यृ व पत्यि किंवा पत्यु हे शब्द मात्र कोणत्याच कोशात किंवा निघंटूंत सापडावयाचे नाहीत. पत्यृ काय? कशाचा अपभ्रंश असावा? शब्द मोठा मनोरंजक आहे, सबब, त्याचे मूळ शोधून काढण्याचा यत्न करितो. स्त्री असा शब्द आहे. हा शब्द ई प्रत्यय कोणत्या तरी ऋकारान्त शब्दाला लागून झालेला आहे. स्त्यायतेर्ड्रट् या उणादिसूत्रानें रत्यै संघाते या भ्वादि धातूपासून स्त्री शब्द निर्वचिण्याचा प्रघात आहे व तो रास्त आहे. संघातीकरण म्हणजे एका ठिकाणीं जुळवाजुळव किंवा मांडामांड करणे. अशी जुळवाजुळव किंवा मांडामांड करणारी जी तिला जुनाट पूर्ववैदिकभाषेत स्त्ऱ्यी म्हणत. या स्त्ऱ्यी शब्दाचा अपभ्रंश स्त्री. स्त्ऱ्यी ह्न जुळवाजुळव कशाची करी? तर घराची. पस्त्यं असा एक जुनाट शब्द आहे. त्याचा अर्थ घर पस्त्यं हा शब्द स्त्यै धातूपासून काढतात. अपस्त्यायते संघातीभवति पस्त्यं असे निर्वचन क्षींरस्वामीने अमरटीकेत केले आहे. लाकडे, माती, दगड, यांच्या संघाताने जे बनलेले ते पस्त्यं. लाकडे, माती, दगड यांचा संघात करणारा जो पुरुष त्याला अतिजुनाटकालीं पस्त्यृ म्हणत. अपस्त्यै धातूला ऋ प्रत्यय लागून अतिजुनाट भाषेत अपस्त्यृ व (अलोप होऊन) परस्त्यृ असा शब्द निर्माण झाला. ऋप्रत्यय लागून कर्त्रर्थक शब्द जुनाट भाषेत होत. पैकी जुनाटभाषेतून वैदिकभाषेत आलेले देवृ व नृ हे शब्द प्रसिद्ध आहेत. दिवे र्ऋ: व नयते डिंच्च या उणादिसूत्रात दिव् व नौ धातूंना ऋ प्रत्यय लागून देवृ व नृ हे शब्द होतात म्हणून सांगितले आहे. ऋ प्रत्यय लागण्यापूर्वी टि चा लोप होतो. तद्वत् स्त्यै यातील ऐ चा लोप होऊन व ऋ प्रत्यय लागून अपस्त्यृ ह्न पस्त्यृ शब्द निर्माण झाला. हा पस्त्यृ शब्द इतका जुनाट आहे की, वेदकाली तो वैदिक भाषेत आला नाही. अपपूर्वक स्त्यैपासून जसा पस्त्यृ शब्द निघाला तसा नुसत्या स्त्यै धातूपासून रस्त्यृ शब्द पूर्ववैदिककालीं निघाला. स्त्यृ म्हणजे दगड, माती, लाकडे इत्यादीची जुळवाजुळव करून घर करणारा. स्त्यृ या पुल्लिंगी शब्दाला ई प्रत्यय लागून स्त्रींलिंगी स्त्ऱ्यी शब्द झाला. या स्त्ऱ्यी शब्दाचा अपभ्रंश स्त्री हा शब्द वेदात आढळतो, स्त्ऱ्यी शब्द आढळत नाही. म्हणजे स्त्ऱ्यी शब्द वेदकाली लुप्त होऊन गेला होता. स्त्री शब्द चालविताना स्त्ऱ्यी या जुन्या शब्दाची जरूर पडणार आहे, सबब हा जुना शब्द ध्यानात ठेवावा. स्त्यृ ऊर्फ पस्त्यृ व स्त्यी अशी दोन नवराबायको पूर्ववैदिककाली पस्त्य म्हणजे घर सजवीत. पस्त्यृ शब्दाचा कालाने पहिला अपभ्रंश स् चा ह् चा त् होऊन पत्त्यृ. अन्त्य ऋ चा लोप होऊन पत्त्यृ शब्दाचा एक अपभ्रंश पत्य् व दुसरा अपभ्रंश ऋ चा उ होऊन पत्त्यु. पत्त्य् शब्दाचा अपभ्रंश वैदिक पति ह्न म्हणजे चार पायऱ्या झाल्या. पस्त्यृ उच्चार करणारा पहिला समाज. पत्त्यृ उच्चारणारा पहिल्या समाजाचा वंशज दुसरा समाज. या दुसऱ्या समाजाचा वंशज पत्य् उच्चार करणारा तिसरा समाज आणि शेवटी पति उच्चार करणारा चवथा म्हणजे वैदिकसमाज, तात्पर्य, ऋग्वेदकालीन भाषेच्या पूर्वी तीन भाषा होऊन गेल्या होत्या तेव्हा पस्त्यृ हा शब्द बोलण्यात व वापरण्यात येत होता. ऋग्वेदाचा काल आजपासून पाच हजार वर्षापूर्वींचा धरला व प्रत्येक भाषेची यात १५०० वर्षाची धरिली तर पस्त्यृ शब्द वापरणारा समाज ऋग्वेदकालीन समाजाच्या ४५०० किंवा ५००० वर्षे मागे जातो व आपल्या वर्तमानकाळाच्या दहा हजार वर्षे पाठीमागे जातो. पस्त्यृ शब्दाचा अपभ्रंश जो पत्त्यृ जो पत्त्यृ अथवा पत्त्यृ शब्द तो येणेप्रमाणे चाले :

            १              २                ३
१        पत्या         पत्यारौ         पत्यार:
                         पत्यरौ          पतार:
२        पत्यारं         ' '             पत्यृस्
३        पत्र्या         पत्यृभ्याम्     पत्यृभि:
४        पत्र्ये           ' '              पत्यृभ्य:
५        पत्त्यु:          ' '                ' '
६          ' '            पत्त्यो:       पत्त्यृणाम्
७        पत्र्यि          ' '             पत्त्यृषु
८        पत्यर्

(१) रमय् + स् = रमय् + ह् = रमअ + अ = रमा
* स् चा लोप होतो म्हणून पाणिनी सांगतो.

(२) रमय् + स् + स् = रमइ + : +: = रमइ + हि + हि = रमइ + इ + इ = रमे
* औ स्थानी इ आगम होतो म्हणून पाणिनी सांगतो.

(३) रमय् + स् + स् + स् = रमअ + ह् = रमा:, रमाँ:
(४) रमा + म् = रमाम्
(५) रमे + म् = रमे
(६) रमा: + म् = रमा:

(७) रमय् + स्या = रमया
* आ चा ए होतो म्हणून पाणिनी सांगतो.

(८) रमा + भ्याम् = रमाभ्याम्
(९) रमा: + भिस् = रमाभि:

(१०) रमाय् + स्यै = रमायै
* याडागम होतो म्हणून पाणिनी सांगतो.
(११) रमा + भ्याम् = रमाभ्याम्
(१२) रमा: + भ्यस् = रमाभ्य:
(१३) रमाय् + स्यास् = रमाया:
(१४) रमा + भ्याम् = रमाभ्याम्
(१५) रमा: + भ्यस् = रमाभ्य:
(१६) रमाय् + स्यास् = रमाया:
* याडागम पाणिनीचा.

(१७) रमय् + स्योस् = रमयो:
* आ स्थानी ए म्हणून पाणिनी सांगतो.

(१८) रमाँ: + स्याम् = रमाणाम्
* नुमागम पाणिनी सांगतो.
(१९) रमाय् + स्याम् = रमायाम्
(२०) रमय् + स्योस् = रमयो:
संस्कृत भाषेचा उलगडा (२९)
(२१) रमा: + स्यु = रमासु

(२२) रमय् = रमइ = रमे
* आ स्थानी ए होतो म्हणून पाणिनी सांगतो.