काटकळ [ काष्ठकल्प = काटकळ ]

कांटा [ कंटकितं = कांटें. कंटक: = कांटा ( शहारा ) ]

कांटार [कांतारं = कांटार-रें ] वेळूचें कांटार म्ह० वेळूचें बन.

कांटारें [ कांतारं = कांटारें, कांटारी] कंटकादि उपद्रवयुक्तं वर्त्म कांतारं.

काटुकडें [ काष्टकिष्टं] (मरतुकडें पहा)

कांटे [ कंटकितं ] ( कांटा पहा)

कांटेतोल [ कंटकतोल्यं खादनं = कांटेतोल खाणें. (कृत्यैः अधिकार्थवचने २-१-३३ पाणिनि ) ] कांट्यानें तोलून खाण्याइतकें नाजूक.

कांटेमोड [कांटकमर्दनिका an act in which thee is much running through thorns etc = कांटेमोड F. ] ही कांटेमोड नको, सरळ रस्ता बरा.

कांटेरान [ कंटकारण्यं = कांटेरान ]

काठखुठ [ काष्ठकुट्ट=काठखुठ, काठखुट] (भा. इ. १८३३)

काडकन् [ कड् १० भेदने ] (धातुकोश कडक ३ पहा)

काडवात, काडसूत [ करसूत्रं = कडसूत = काडसूत. करवर्तिका = कडवात = काडवात] केवळ हाताच्या बोटांनीं बनविलेल्या कापसाच्या वाती.

काडी मोडणें [ मुट् १० संचूर्णने (दार) कारिमोटनं = काडी मोडणें. कार्यं = कारिः. दारकार्यं, दारकारिः म्हणज लग्न, बायको करणें. (लग्न) कारिमोटनं = कांडीमोडणें ] काडीमोडणें म्हणजे केलेलें लग्न मोडणें. कां त्वं कारिकां क्रियां कृत्यां कृतिं वाकार्पीः । (धा. सा.श.)

कांडेचोर [ खंडचौरः = खांडेचेोर = कांडेचोर ] कांडेचोर म्ह० गूळ चोरून खाणारा प्राणी, ऊद. खंड, खंडिका म्ह० गूळ

काढ [ कड्] ( कडकडित पहा)

काढणें [ कृष्= काढ ] पुरा संवत्सराद् आर्ति आकृष्यसि = पुरें वर्ष दु:ख काढशील. मीं वर्षभर ताप काढला, वगैरे वाक्यांतील दुःख काढणें, ताप काढणें हा संप्रदाय वैदिक कालापासून आहे. ( भा. इ. १८३४ )

काढणें ( तुझें) [ क्राथनं = काढणें ] धांव, तुझें काढतों = स्तभ्यस्व, तव क्राथयामि-संस्कृतांत षष्टि, सबब मराठींत षष्टि. (भा. इ. १८३४)

कांढर [ कंधरा (ग्रीवा) = कांढर = कांढरा ]

काढानिकाढा [ क्वाथः निक्वाथः = काढानिकाढा ] (उकळींव २ पहा )

१५ अजन्त स्त्रीलिंगी शब्दांपैकी आकारान्त स्त्रीलिंगी शब्द राहिले त्यांचे पृथक्करण येणेप्रमाणे. नमुन्याला रमा शब्द घेऊ. या रमा शब्दाच्या म्हणजे आकारान्त स्त्रीलिंगी शब्दाच्या पूर्ववैदिककाली दोन विधा असत. एक रमाय् असा शब्द व दुसरा रमय् असा शब्द म्हणजे मूळचे आकारान्त स्त्रीलिंगी सर्व शब्द यकारान्त होते. रमाय् शब्द असा चाले :

        १              २               ३
१      रमाय्     रमायौ         रमाय:, रमाय्
                    रमाय्
२ रमायम्          ' '                    '' ''
३ रमाया         रमाभ्याम्      रमाभि:
४ रमायै            ' '              रमाभ्य:
५ रमाया:          ' '                ' '
६ रमाया:        रमायो:        रमायाम्
७ रमायाम्         ' '            रमासु
८ रमाय्

रमय् शब्द असा चाले :

         १              २                ३
१     रमा       रमे, रमयौ        रम:, रमय:,रमाँ:
                  रमय्
२     रमाम्     रमे                 रमा:
३     रमया    रमाभ्याम्         रमाभि:
४     रमयै        ' '               रमाभ्य:
५     रमया:     ' '                 ' '
६       ' '      रमयो:            रमाणाम्
७     रमयां     ' '                रमासु
८     रमय्, रमे

या दोन रूपांचा मिलाफ होऊन खालील रूपावली निपजली :

         १               २             ३
१     रमा रमे,    रमा रमा:,    रमाँ:
२     रमाम्        रमे             रमा:
३     रमया       रमाभ्याम्      रमाभि:
४     रमायै        ' '              रमाभ्य:
५     रमाया:      ' '                  ' '
६       ' '          रमयो:         रमाणाम्
७     रमायाम्     ' '              रमासु
८      रमे
साधनिका अशी:ह्न

वधू शब्द नदीप्रमाणे, भस्थानी स्या, स्यै, स्यास्, स्योस्, स्याम्, स्यु हे प्रत्यय येतात. पैकी स्यास् व स्यै हे प्रत्यय नवीन आहेत. बाकीचे प्रत्यय अजन्त व व्यंजनान्त पुल्लिंगी प्रत्ययासारखे दिसणारे आहेत. नदी शब्दाची ही प्रथमैकवचनाची दोन, प्रथमा द्विवचनाची दोन व प्रथमा त्रिवचनाची तीन रूपे येतात. अर्थात् ही तीन रूपे योजणारे पूर्ववैदिककाली तीन समाज होते, हे नदी शब्दाच्या रूपावरूनही सिद्ध होते.

१५ पाणिनीयकाली मति व वधु हे इकारान्त व उकारान्त शब्द स्त्रीलिंगी समजत. पूर्ववैदिककालीं एक समाज इकारान्त व उकारान्त स्त्रीवाचक शब्द पुल्लिंगी समजे व दुसरा स्त्रीलिंगी समजे. या दोन समाजाचा वैदिककाली मिलाफ झाला आणि इकारान्त व उकारान्त स्त्रीवाचक शब्दांची स्त्रीलिंगी व पुल्लिंगी अशी दोन्ही रूपे कित्येक ठिकाणी वैदिकभाषेत शिरली. जसे:

बाब इतकी उघड आहे की, जास्त टीका करण्याची जरूर नाही. मतिचे पुल्लिंगी हरि शब्दाप्रमाणे मतौ व स्त्रीलिंगी नदी शब्दाप्रमाणे मत्याम् अशी दोन रूपे का व्हावीत याचा आचंबा प्रथमदर्शनी वाटतो. परंतु पूर्ववैदिककाली मति व धेनु हे शब्द पुल्लिंगी मानणारे काही लोक होते व स्त्रीलिंगी मानणारे काही लोक होते हा इतिहास कळला म्हणजे अचंब्याचे भर्यवसान समाधानात होते.

कांकीं [ किं किल = काँ किर = काँ कीं ( the reason why ) ] ( भा. इ. १८३३)

काख [ कक्षा = काख ] (स. मं.)

काखी [ काषाय = काखाइ = काखी. ] काखी म्ह० काळा तांबूस रंगाचा. (भा. इ. १८३३)

काखोटी [ कक्षपुटी ] ( खाकोटी पहा )

कागद [ कार्पास = काप्पास = काव्वाज = काआज = कागाज = कागज = कागद (मराठी ) ] (संशोधक वर्ष १, अंक ३)

कागदी [ वाईट रोग तो कागदः। कागदः यस्य अस्तीति कागदी ] कागदी जवान् म्ह० कागदी युवा. (भा. इ. १८३४)

काँ गा [ किं अंग = काँ गा ] wherefore then ? (भा. इ. १८३३)

कागाळी १ [ काकलीकः ( a sweet tone) = कागाळी ] a complent against.

-२ [ कागालि bad cursing = कागाळी ]

कांगो बाहमणी [ कानून गोय = कायदा सांगणारा गांवचा अधिकारी. कानून + गोय = कानूनगोय = कानगो = कांगो ] (ग्रंथमाला)

काच १ [ कच् बंधने = काच (जाच) ] काच म्ह० चोहोंकडून अटकाव करणें. (भा. इ. १८३७)

-२ [ काचन = काचणें. कच् बांधणें, जखडणें ]

कांच, कांचणे [ कचून मारणें पहा]

काचा [ काक्ष्यः = काच्या, काचा (कमरेस बांधण्याचा). कचकः = काचा ( कच् to bind ) ]

कांचोळी १ [ कंचुलिका = कांचोळी ]

-२ [ कंचूली = काँचोळी ] वस्त्रविशेष. ( भा. इ. १८३३)

काँच्या [ कंचुक: ( चोळणा) = काँचुआ = कांच्या ] ( भा. इ. १८३३ )

काजवा १ [ खद्योत ( fire-fly ) = कज्जोअ काजोवा = काजवा. द्युत् १ दीप्तौ ]

-२ [ कायोद्योतः = काओज्जोआ = काजोवा = काजुवा काजवा । शरीरांतून उज्जेड पाडतो तो किडा.

काट (देणें ) [ कात् (कृ) अपमान करणें. कात् (निपात). कात्= काट ] काट देणें म्ह० ओळख तोडणें, अपमान करणें. मी त्याला काट दिला म्हणजे त्याचा अपमान केला. (भा. इ. १८३३)

१४ आता अजन्त स्त्रीलिंगी शब्दांचा विचार, अकारान्त स्त्रीलिंगी शब्द वैदिकभाषेत आले नाहीत. पूर्ववैदिकभाषेत अकारान्त स्त्रीलिंगी शब्द असावेत असा तर्क, अंब, अक्क व अल्ल या अकारान्त संबोधनरूपावरून होतो. इकारान्त नदी शब्द प्रथम मासल्याला घेतो. वैदिककाली हा शब्द असा चाले :

        १               २                   ३
१     नदी          नद्यौ              नद्य:, नदी:, नदीँ:
       नदी:         नदी
२     नदीम्       नद्यौ              नदी:
                      नदी
३     नद्या          नदीभ्याम्      नदीभि:
४     नद्यै            ' '               नदीभ्य:
५    नद्या:           ' '                  ' '
६      ' '           नद्यो:            नदीनाम्
७   नद्याम्          ' '               नदीषु

साधनिका अशी :
(१) नदी + स् = नदी:
नदी + स् = नदी + : = नदीही = नदीई = नदी

(२) नदी + स् + स् = नदी + अ+ उ = नद्यौ
नदी + स् + स् = नदी + ह = नदी: = नदीहि = नदीई = नदी

(३) नदी + स् + स्+ स् = नदी + अ+ स् = नद्य:
नदी + स् + स्+ स् = नदी + ह = नदी:, नदीँ:

(४) नदी + म् = नदीम्

(५) नद्यौ + म् = नद्यौ (मलोप )

(६) नदी: + म् = नदी: (मलोप)

(७) नदी + स्या = नद्या

(८) नदी + भ्याम् = नदीभ्याम्

(९) नदी: + भिस् = नदीहि + भिस् = नदीई + भिस् = नदीभि:

(१०) नदी + स्यै = नद्यै

(११) नदी + भ्याम् = नदीभ्याम्

(१२) नदी: + भ्यस् = नदीभ्या:

(१३) नदी + स्यास् = नद्या:

(१४) नदी + भ्याम् = नदीभ्याम्

(१५) नदी: + भ्यस् = नदीभ्य:

(१६) नदी + स्यास् = नद्या:

(१७) नदी + स्योस् = नद्यो:

(१८) नदीँ: + स्याम् = नदीनाम्

(१९) नदी + स्याम् = नद्याम्

(२०) नदी + स्योस् = नद्यो:

(२१) नदी: + स्यु = नदीषु

(२२) नदि

त्याचे जातित कथला पडला होता की ठाकुर चवथे मानाचे आधिकारि ।। तो ठाकुर गोत्र कपिल कुळदेवता काळबादेव त्याचा मान काढिला ।। ह्मणोन या नाथरावास रायाने धिःकारिलें । तों दंप त्या नाथरावें धरोन तुर्क पातस्या सुलतान मलिक आलावदिन वडनगरि होता ॥ त्यासी मिळोन सुलतान मलिक सर्क यांचे सैन्य घेवोन फितव्यासि मिळाला ।। तेधवा निका मलिक सरदार सैत्यसमुदायें समवेत खरडि वरोन चाल करोन आला ।। रात्रिचा समई चालावें ।। दिवसा दबा मारित।। या प्रकारें पाताळगंगेश रिघोन कारवि डोगरवाडे अरण्या मधोन दबा देवोन जासुद रवाना केले ॥ आपण पायगावांचे मोरिया वर नवका सिद्ध केल्या ।। रात्रभागे सैन्य संभुजे वरि उतरले ।। तेथे त्या बंदरा पासोन बारा खाड्या अरण्य वोवरियांचे ।। तेथे १२ घटिका रात्रि मध्यें उतरले ।। ते राना मध्यें दबा देवोन राहिले ।। पुढे तेथोन कान्हेरिस येवोन राहिले ।। तेथे बंदोबस्त करोन रात्रसमइं अवघि ठाणि पालत करोन अवघि ठाणि मारिली ।। तेथे युद्ध तुंबळ जालें ।। तुर्क जयो पावला ।। आणि नागरस्या पराजयो जाला ।। शाळिवाहन शके १२७० या समंति तुर्काण जालं ॥ तेधवां सवितावंश आणि सोमवंशि कौल घेवोन रयत होवोन राहिले ।। छ ।। नीमित्य कलयुगिं लक्ष्मीनारायणें कलिस भाष्य दिधली व हरीहर गुप्त जाले आणि ऋषि तेहि बद्रिकाश्रमास गेले ।। आणि वशिष्ट राजगुरु तेहि गेले ।। त्याहि सविता आणि सोमवंशि यांचि विद्या बोध्य केली ।। हे साक्ष चिंतामणिकौस्तुभपुराणि आहे ।। आणि हे कथा सूर्यवंशाचिया राजावळि मध्ये आहे ।। आणि राया बिंबाचा सीका लिहिला आहे ॥ श्लोक ।। नृप गेात्र भारद्वाजं ।। बिंब नाम प्रतिष्ठितं ।। महीपुरिकृतं राज्यं ।। मम मुद्रा विराजितं ।। १ ।। हा राया बिंबाचा सिका ।।

मग तें राज्य तुर्के घेतलें ।। त्या सूर्यवंशियांसि त्याचा अमल्ल खरा करार केला ।। या प्रकारें निका मलिकान राज्य हस्तगत केलें ।। आपण प्रतापपुरास जावोन राज्याचि कमावीस करों लागला ॥ जागोजागीं ठाणि बैसविलीं ।। वसई मध्यें मलिक आलावदिन ठेविला ॥ पुढें सुलतान माहामद सर्क याणे पातश्या जवळ लेहोन पाठविले जर जमी कोकण घेतलें ।। तेधवां पातस्याने लेहोन हुकुम पाठविला की त्या मुलुकाचि कमाविस बरि करावी ।। त्या उपर सुलतान आला वदिन मृत्य पावला ॥ त्याचा पुत्र मलिक आहामद पातस्या जाला ।। त्या मध्यें कुफराणा होवोन भोंगळ्यांहि राज्य घेतलें ॥ त्याहि ते राज्य केलें वरुषे २० ।। त्या उपर लोक त्याही फार पीडिले ।। त लोक मिळोन पातस्यासीं सुलुक देवोन पातस्या येवोन ते मारोन काढिले ।। ते समई मलिक अहामदें अमल वर्षे ३५ पावे तवं राज्य केलें ।। त्या उपर पातस्या मूत्य पावला शाळिवाहन शके १३१३ ।। त्याचा पुत्र मलिक बाहादुर पातस्या जाला ।। ते समई साष्टि मध्यें प्रतापुरास निका मलिक उंबराव पाठविला ॥ त्याणे माहिम बिंबस्थानि लोक आणि फौजदार पाठविला ।। दवणे प्रांति बाहादुरखान बाब करोन यावत् वसई प्रांत त्यास जाला ॥ त्याणे सींधे शेषवंशि बाहादरपुरि आणोन पुरा वसविला ॥ यावत् साष्टि मधोन वालिवा होवोन जमा सिंध्याचा आपले ताबिन ठेविला ॥ मलिक आलावदिन होता त्यास विसामा गड चांदुळवाडियेचा किल्लेदार केला ॥ त्याणे त्या पर्वता खालिं बुराणपुर वसविलें ॥ व दक्षणप्रांति अमदानगर किराठ वसविलें ।। ऐसे राज्य करितां वर्षे ६४ भरली ।। त्या नंतर निकामलिक या समागमे सैन्य देवोन रवाना केला ॥ त्याण्हे सीद माहाल विलाईत घेतली ।। त्या वर देवगरी काबिज केलि ।। तेथे हि म्लेंछ जये पावले ।। रामदेवराजा आणि हेमाडपंत हे दोघे गुप्त जाले ।। त्या उपर माहाराष्ट्र-राजा वरि पातस्याहि हल्ला जाला ।। मग सर्व विलाथ यावत् देवगिरी राज्य दस्त केली ॥ त्या नंतरे मलिक बाहादुर प्रमादला ।। ते समई श्रीपंढरपुरी नामदेव सिंपा हरिभक्त होता ।। तो श्रीवाराणसिचे यात्रेस जातां पातस्याने बोलाविला ॥ हिंदु कुफराणदार ह्मणोन त्याचा अंत पाहों लागला ।। त्यास खाने सानक कंदुरि मोहोरे ठेविली ।। भक्ष ह्मणोन बळत्कार करों लागला ॥ ते समई श्रीविठल भक्तकैंवारि ॥ त्या कंदुरिचि पुष्प जाली ॥ ते करामत देखोन पातस्या आश्चिर्य पावला ॥ तेधवां नामदेवा प्रत पातस्या विचारों लागला ॥ जर तु जातिचा कोण होसी ।। त्याणे सांगितलें की माझि जात सिंपा।। यैसे बोलिलें ॥ मग तो नामा दस्त केला ॥ त्याचा आशिर्वाद पातस्यासिं फळला ।। तो पातस्या प्रमादला ।। त्याचा पुत्र सुलतान तोगिल ।। त्याचा पुत्र सुलतान पेरोजस्या ॥ येसे साता वर्षा मध्यें तीन पातस्याहि जाले ।। तदनंतरें प्रतापस्याचे राखे पासोन पुत्र देवशा ॥ त्याचा पुत्र रामस्य ॥ तो रामस्या फुंड होवोन १५७ गावं वसविले ।। ते समईं त्या प्रांतिचें नाव रामनगर ठेविलें ॥ तो तेथिल राज्य युगमहिमे स्तवं करों लागला ॥

इकारान्त पुल्लिंगी शब्दांप्रमाणेच उकारान्त पुल्लिंगी शब्द चालतात. यात प्रथमा द्विवचनाची दोन व त्रिवचनाची तीन रूपे आहेत. पैकी हर्य: व हरय: ही एकाच समाजातील जुनी नवी रूपे आहेत. त्या समाजात प्रथमेची रूपे सानुनासिक व निरनुनासिक उच्चारणारे हि दोन भेद होते. या इकारान्त पुल्लिंगी शब्दात भस्थानी म्हणजे तृतीया, चतुर्थी, पंचमी यांच्या एकवचनी आणि षष्ठी व सप्तमी इतक्या स्थानी स्यपासून निघालेले खालील प्रत्यय लागतात :
३ x १ स्या =
४ x १ स्ये =
५ x १ स्येस् ह्न
६ x १ स्येस् ह्न
७ x १ स्यौ ह्न
६ x २ स्योस् =
६ x ३ स्याम् =
७ x २ स्योस् =
७ x ३ स्यु =

पैकी स्येस् व स्यौ हे दोन प्रत्यय इकारान्त व उकारान्त पुल्लिंगी शब्दांपुढे अकारान्त व व्यंजनान्त शब्दांपुढल्या प्रत्ययांहून निराळे आहेत.

१३ इकारान्त व ऊकारान्त पुल्लिंगी शब्दांसंबंधाने विशेष सांगण्यासारखे नाही. कित्येक शब्दांचे द्वितीयेचे अनेकवचन नकारान्त असते व कित्येकांचे विसर्गान्त असते. ऋकारान्त शब्दांसंबंधाने विशेष सांगण्यासारखी बाब म्हटली म्हणजे त्यांचे पंचमीचे व षष्ठीचे एकवचन तुरन्त असते. कर्तृ + स्युस् = कर्तृ: र चा उच्चार उ मध्ये मिळून गेला इतकेच. हा असा र
चा उ होतो हे लक्षात घेण्यासारखे आहे. पती व सखी या शब्दांसंबंधाने पुढे विवेचन व्हावयाचे आहे. तेव्हा या बाबींचा उपयोग होणार आहे. ऋकारान्त शब्दांपैकी कित्येक शब्द सर्वनामस्थानी ऋ चा आर् करतात व कित्येक अर् करतात. पैकी अर् करणारे शब्द जुनाट होत. बाकी अकारान्त, इकारान्त व व्यंजनान्त शब्दांसंर्वधाने जी टीका केली ती च या ऋकारान्त शब्दांनाही लागू आहे. एकारान्त, आणि ऐकारान्त शब्दांसंबंधाने काहीच नवीन सांगण्यासारखे नाही. ओकारान्त व औकारान्त शब्दांपैकी गो शब्द लक्ष आहे. या शब्दाच्या पूर्ववैदिक समाजात चार विधा होत्या, (१) गौ, (२) गो, (३) गा व (४) गव्.
शिवाय समासात गु शब्द येई ती पाचवी. या चारी शब्दांची रूपे गो शब्दाच्या पाणिनीय रूपावलीत येतात. याचा समाजदृष्ट्या अर्थ एवढाच की, पूर्ववैदिककालीं हे चार शब्द निरनिराळे चार समाज बोलण्यात आणीत. गो शद्ब स्त्रीलिंगी व पुल्लिंगी सारखा च चालतो हे ध्यानात घेण्यासारखे आहे.

-२ [ कम् (enclitic) = का ] येइ ना का आयातु नाम कम् may he come.

-३ [ कामं = कावँ = काअँ = काँ ] बरें तें काँ होईना = वरं तत् कामं भवतु नाम. (भा. इ. १८३३)

-४ [ किंवा = कँवा = कँआ = काँ = कां ] (ज्ञा. अ. ९ पृ. ८)

-५ [ किल चा अपभ्रंश ] (ज्ञा. अ. ९ पृ. ३०)

काइ [ किं = कांहीं, काइ. ( अकच्क) ककिम् = कांहींक, कांहींएक. ककिमपि = कांहींएक हि. ] (ज्ञा. अ. ९ पृ. ६६)

काँइ [ किमिति = काँ इइ = काँइ = काय (why)] (भा. इ. १८३३)

काऊ [ काक: = काऊ ]

काकडआर्ती [कर्कटआरतिः = काकडआरती ]

काकडशिंगी [कर्कटशृंगी = काकडशिंगी ] (भा. इ. १८३७)

काकडा [कर्कट: (अग्नि) = काकडा]

कांकडा [कंकट: = कांकडा ]

काकण १ [ काकिणी (a coin ) = काकण F. ] काकणभर by a much as a coin.

-२ [काकणी (a coin) = काकण F. ( a small insignificant coin) कंकण = कांकण N.

-३ [ काकिणी (दमडी = २० कवड्या) = काकण ] तो त्याच्याहून काकणभर ज्यास्त च द्वाड भरेल, येथें काकण म्हणजे क्षुद्र लहान नाणें. कंकण शब्दाशीं संबंध नाहीं.

काकण, काकणी [ काकणी (a cowrie वैजयंती) = काकण ] काकणभर = काकणीं परि. कंकण = कांकण a different word.

काकळुकी [ काकरुक (दरिद्री, भित्रा) = काकलुक = काकळुक. काकळुकपासून नाम काकळुकी ] काकळुकीचें दुसरें रूप काकुळती. तो काकळुकीस किंवा काकुळतीस आला म्हणजे तो भिऊन किंवा दमून किंवा हरून गयावया करूं लागला. (भा. इ. १८३३)

काकळुती [ काकुरुति = काकळूत. काकरूकता = काकळुती ] काकरूक. म्ह० दीन, भित्रा, पंगू, काकळुती म्ह० दैन्य, पंगूपणा.

काकाजी [ कृतकार्यः = कअकज्जो = काकाजी ] तो काय मोठा काकाजी लागला आहे = स किं महान् कृतकार्यो वर्तते ?

(४) हरि + म् = हरिम्

(५) हरि + स् + स् + म् = हरि + ह् +ह् + म् = हरि+
:+ : + म् = (म लोप ) हरिहि = हरी

(६) हरीन् + म् = हरीन्
* अस् स्थानीं न् येतो म्हणून पाणिनी सांगतो.

(७) हरिँ: + स्या = हरिँह + या = हरिँ या = हरिँ या =
आ = हरिँ आ = हरिञा = हरिणा
* रि तील इ अनुनासिक असल्यामुळे आ प्रत्ययाचा उच्चार हरिञा असा होऊन
वैदिककाली हरिणा असा झाला, म्हणजे अनुनासिकाचा ण झाला. आ स्थानी
ना आदेश होतो म्हणून पाणिनी सांगतो. का होतो ते सांगत नाही.

(८) हरी + भ्याम् = हरीभ्याम् + हरिभ्याम्
* उच्चारसौकर्यार्थ व संयोगपरत्वामुळे दीर्घ री चा ऱ्हस्व रि झाला आहे.

(९) हरिस् + स्ये = हरि + ह्ये = हर्ये (ह्ये = ये = ए ) = (उलगडून) हरये.
* गुण होऊन ए प्रत्यय लागतो म्हणून पाणिनी सांगतो.

(१०) हरिस् + स्येस् = हरि + एस् = हर्ये: = (साधा उच्चार) हरे:

(११) हरिस् स्येस् = हरे:

(१२) हरि + स्योस् = हरी + ओस् = हर्यो:

(१३) हरी + स्याम् = हरीणाम्

(१४) हरिस् + स्यौ = हर्यौ = (उलगडून ) हरौ

(१५) हरीन् + स्यु = हरीष्यु = हरिष्यु = हरिषु
* हरीष्यु यात ष्यु हा संयोग पुढे असल्यामुळे मागील ई ऱ्हस्व उच्चारिली तरी चाले, सबब ऱ्हस्व होऊन हरिष्यु = हरिषु असे रूप उच्चारू लागले.

(१६) हरे !
* स्पष्ट व जोरकस संबोधनार्थ प्लुत इ पेक्षां प्लुत ए स्वीकारला.

१२ आता स्वरान्त शब्दापैकी अकारान्तेतर शब्द विवेचनार्थ घेऊ. इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ए, ऐ, ओ, औ, व आ असे अकरा स्वर शब्दांच्या शेवटी असतात, नमुन्याकरिता हरि हा पुंल्लिगी शब्द घेतो.

        १                       २                      ३
१    हरि:, हरिँ:        हरी              हरय:, हर्य:, हरीन्
                           हर्यौ
२ हरिम्                हरी, हर्यौ        हरीन्
३ हरिणा               हरिभ्याम्        हरिभि:
४ हरये                     ' '              हरिभ्य:
५ हरे:                      ' '                 ' '
६ ' '                     हर्यो:              हरीणाम्
७ हरौ                    ' '                 हरिषु
८ हरे

(१) हरि + स् =हरि+ ह्=हरि:, हरिँ:
* हरि: व हरिँ: अशी दोन रूपे होत. अणोऽ प्रगृह्यस्यानुनासिक: या सूत्राचे विवरण व अनुवृत्ती भट्टोजीने अशी केला आहे. अप्रगृह्यस्य अण: अवसाने अनुनासिक: वा स्यात्. अप्रगृह्य अण् अंती विकल्पाने अनुनासिक होतो. प्राय: प्रत्येक स्वर अनुनासिक उच्चारण्याचा कित्येक पूर्व वैदिक समाजाचा स्वभाव होता. ते हरि: हे रूप हरिँ: असे सानुनासिक उच्चारीत, सबब ते इथे पुढे साधनिकेत उपयोगी पडणार म्हणून दिले आहे. कोकणे किंवा गुजराथी स्त्रिया ज्याप्रमाणे सर्वच स्वर सानुनासिक उच्चारतात त्याप्रमाणे सानुनासिक उच्चार करणारा एक पूर्व वैदिक समाज होता.

(२) हरि +स्+स् = हरि +अ+उ = हर्यौ
हरि+स्+स् हरिं: =हरिहि =हरिइ = हरी
* ऱ्ह = ह चा पूर्वसवर्णत्व पावण्याचा स्वभाव आहे.
* औ स्थानीं इ आदेश येतो म्हणून पाणिनी सांगतो.

(३) हरि+स्+स्+स् = हरि+अ+ह्+ह् = हर्य: = (र्य उलगडून) हरय:
हरिँ+स्+स्+स् = हरिँ + इ+ इ+ह् = हरीँ ह् + हरीन्