वच् : वक्ति, वाचयति, वचति, विवक्ति, वोचंति, अवोचत्, उच्यते इत्यादी अंगे या धातूची येतात. पैकी (वच् + ति) वक्ति हे साधे रूप. मूळ दोन धातू वच व उच्. वच् चे यङ्लुक् वावच्. वावच् पासून वचति, वावचीति पासून वाचयति. उच् चे यङ्लुक् ओओच् पासून वोच् (अवोचत् वोचंति, वोचे इ.इ.) तात्पर्य, वच् ह्न वक्ति हे रूप तेवढे साधे. बाकी रूपे यङ्लुक् ची वगैरे आहेत. वच् धातूला कित्येकांच्या मते अनेक वचन नाही, कित्येकांच्या मते लट् ची अनेक वचने नाहीत व कित्येकांच्या मते लट् च्या प्रथमपुरुषाचे अनेक वचन तेवढे नाही. या विशेषाचा विचार पुढे करू.

अद् : लिट्, लुङ्, सन्, यात अद् धातूच्या बदली घस् धातूची रूपे येतात. अद् हा साधा धातू आहे.

चक्ष्, चकास् (कास्) अक्ष् (घस्), जागृ (गृ), दरिद्रा (द्रा), दीधी, वेवो, इत्यादी धातृ अभ्यस्त आहेत हे त्यांच्या आकारावरूनच दिसत आहे. लङ् मध्ये हे धातू उस् प्रत्यय घेतात, हीही यांच्या अभ्यस्तत्वाची खूण आहे.

या, ख्या, दा, इत्यादि आदन्त धातू : यांना साधे म्हटले असता चालेल. परंतु लङात हे धातू उस् प्रत्यय विकल्पाने घेतात. त्यावरून दिसते की अयु:, अख्यु:, अदू: ही रूपे लिटांतील ययु:, चख्यु:, ददु:, या रूपांचे आक्षेप आहेत. तात्पर्य, येथे लिट् ची भेसळ आहे.

हन् : सार्वधातुकात हन् धातू साधा समजण्यास हरकत नाही. एका ठिकाणी मात्र तो साधा नाही. जहि हे रूप जुनाट यङ्लुक् चे स्वच्छ आहे. आर्धधातुकात घन्, धातू, वध् इत्यादी धातू हन् च्या बदली येतात.

मृज् : मामार्ज्मि व मामृज्व: या यङ्लुक् रूपांचे अपभ्रंश मार्ज्मिव मृज्व: आहेत. पैकी मृज्व: हे रूप साधेही समजण्यास हरकत नाही.

वश् : वश् व उश् अशी याची दोन अंगे आढळतात. दोन्ही स्वतंत्र साधे धातृ समजण्यास हरकत नाही.

मूळ धातू आपण ब्रू धरला आहे. कारण ब्रूव:, ब्रू : ही रूपे अंगाची काही एक विकृती न होता व अन्त्याला काही एक विकरण न होता ज्याअर्थी बनतात, त्या अर्थी ब्रू हे मूळ अंग व धातू समजणे रास्त आहे. ब्रो, ब्रव व ब्रवी, या तीन रूपात अंगाची विकृती झालेली आहे, सबब ही रूपे यङ्लुकातून आद्य वो चा लोप होऊन आलेलीं समजणे युक्त आहे.

ब्रू पांणिनीच्या आर्धधातुकात चालत नाही. शिवाय लटांत आह, आहतु: इत्यादी पाचच रूपे विकल्पाने ब्रू बदला योजिली जातात. या दोन्ही बाबींचे कारण पुढे सांगू.

अस् : ब्रू प्रमाणे हाही धातू अर्धवट आहे, व्यंग आहे, म्हणजे आर्धधातुकात चालत नाही. याची तीन अंगे आढळतात १) अस्, २) स् ३) ए पैकी अस् हे साधे अंग आहे. एधि हे जुनाट यङ्लक् चे रूप आहे. अस् ची एस्, एस्मि, एस्व:, एस्म: एधि इत्यादी रूपे होत. पैकी एधि हे रूप वैदिक भाषेत शिल्लक राहिले. आयुष्मान् एधि देवदत्त या प्रत्यभिवादनातील एधि रूप मूळचे साधे नाही. भृशार्थ दाखविणारे यङ्लुक चे आहे. ग्रीक, ल्याटिन लिध्वेनियम्. भाषांत एस् असेच अंग आहे. मूळ साधा धातू अस्, त्याचे यङ्लुक एस् झाल्यावर ग्रीक, रो न इत्यादी लोक ते एस् अंग घेऊन पश्चिमदिशेकडे पसरले. स्व: या रूपात अस् तील अल्लोप का व्हावा? अल्लोप होतो म्हणून पाणिनी सांगतो. परंतु का होतो ते कळल्याशिवाय समाधान होत नाही. अस्मि, अस्वक:, अस्म: ही रूपे जशी उच्चारता येतात, तशीच स्मि, स्व:, स्म: ही रूपे उच्चारता येतात. सबब उच्चारसौकर्यार्थ स्व:, स्म: ही अनत् रूपे बनविलेली नाहीत. तसेच, व: किंवा म: किंवा स्थ: किंवा अन्ति किंवा यात् किंवा ईय या प्रत्ययांमागे अस् चा स् व्हावा असा कोणता मंत्र या प्रत्ययात आहे? संति, सीय्, स्यात् प्रमाणेच असंति, असौय, अस्यात् ही रूपे कानाला गोड लागतात. इतकच नव्हे, तर असन्ति हे रूप पूर्ववैदिक भाषात होते व मराठीत त्याचा अपभ्रंश असत हे रूप आहे. मग पाणिनीय संस्कृतातच सन्ति असे अनत् रूप का व्हावे? तर पूर्ववैदिक भाषात अस् व स् असे दोन स्वतंत्र धातू होते आणि पोट भाषांचे सिंधुनदावर व भारतवर्षात जेव्हा मिश्रण झाले तेव्हा दोन्ही भाषांतील रूपे रूपावळीत आली, इतकेच नव्हे तर एस् या अभ्यस्त धातूचेही रूप रूपावलीत शिरले.

५५ (२) अदादि धातू: ह्न अदादिगणात पाणिनीने एकंदर ७२ धातू घातले आहेत. पैकी यङ् किंवा यङ्लुक् मधून जे धातू अदादिगणात आले आहेत त्यांच्याविषयी प्रत्येकी कमी-जास्त काही असल्यास टिपून ठेवतो.

ब्रू : पूर्ववैदिकभाषेत बोब्रोमि, बोब्रूमि, बोब्रवीमि व बोब्रवामि अशी चार रूपे यङ्लुक् ची असत. त्यातून ब्रव्, ब्रवी व ब्रू ही तीन अंगे पाणिनी सांगतो व ब्रवीमि, ब्रव:, अब्रवम् ही तीन रूपे देतो. एकाच ब्रू धातूची अशी तीन किंवा चार अंगे का ? याचे कारण इतकेच की पूर्ववैदिककाळी चार स्वतंत्र परंतु सगोत्र समाज चार पोटभाषा बोलत. एकीत बोब्रवीमि, दुसरीत बोब्रवामि, तिसरीत बोब्रोमि व चवथीत बोब्रूमि अशी रूपे बोलण्यात येत. पुढे कालांतराने हे चार समाज भारतवर्षात एकवटले व समबल पडल्याकारणाने प्रत्येक समाजाच्या बोलीतील काही ना काही तरी खूण संमिश्र वैदिक व पाणिनीय भाषात राहिली. जो चमत्कार नामशब्दांच्या रूपांचे पृथक्करण करताना आढळला तोच चमत्कार धातुशब्दांच्या रूपांचे पृथक्करण व पूर्वेतिहास पाहाताना अवलोकनात आला. हाच न्याय येथून पुढे सर्वत्र जाणावा.

गर [ गरः that which can be swallowed, eaten = गर. गृ to swallow. ) कोणत्या हि फळांतला खाण्या सारखा मऊ भाग.

गरज १. [ गृध = गरज. गृध्य = गरज्ज = गरज. गृध इच्छा, वांछा करणें ] गरज म्ह० इच्छा, वांछा. (भा. इ. १८३३)

-२ [गृद्य = गरज्ज = गरज ] (भा. इ. १८३४)

गरजू १ [गृधु = गरजू] इच्छा करणारा. (भा. इ. १८३३)

-२ [गृह्यक = गरज्जअ = गरजू] (भा. इ. १८३४)

गरती १ [गृहपत्नी = घरअत्ती = घरत्ती = गरती ] (भा. इ. १८३४)

-२ [गृहस्था = घरता = गरत = गरती] (स. मं. गोतवळा)

गरवस, गरवा [ गरीयस् = गरवस, गरवा ] उशीरां येणारें भात, पीक.

गरवें [ ( गुरु) गरीयस् = गरवें (भात) ] तयार होण्याला फार काल लागणारें भात. (भा. इ. १८३४)

गरा [ग्रहः = घरा = गरा] गरा हा मुखरोग आहे. (घरा पहा)

गर्दन १ [गर्द् १ शब्दे. गर्दनिः = गर्दन ] गर्दन म्ह० शब्द करण्याचा अवयव.

-२ [ हा फारसी शब्द आहे. ] (स.मं.)

गर्बा [ गर्भः = गर्बा ]

गर्मी - ह्या रोगाचा उल्लेख कौशिकसूत्रांत २७।३२ त केला आहे :- मुंचामि त्वेति ग्राम्ये पूतिशफरीभिरोदनम् । दारिल:, -ग्राम्यो व्याधिः मिथुनसंयोगात् पितादूरिति प्रसिद्धाभिधानः । (भा. इ. १८३२)

गलतान १ [ गलस्तनी = गलतान ] शेळीच्या गळ्यावरील थानाप्रमाणें निरुपयोगी माणसाला गलतान म्हणतात.

-२ [ गलस्तन: (बकरें) = गलतन = गलतान ] गलस्तन म्हणजे निरुपयोगी स्तनाकृति अवयव ज्याच्या गळ्याला आहेत तो प्राणी; निरुपयोगी प्राणी. (भा. इ. १८३७)

गलबत्या [गलवार्ता: = गलबत्ये] दृश्यन्ते चैव तीर्थेषु गलवार्ताः तपस्विनः ( पंचतंत्र-तृयीयतंत्र-कथा ३ )

गलबल [कल्+ वल्ह् किंवा वल् = गलबल; गल्+ वल्, कल् to make noise, वल्ह् to speak ]

भ्वादिगणातील कित्येक धातू नुमागम घेतात व कित्येक असलेला मूळचा अनुनासिक टाकून देतात. या न् च्या ग्रहणाचे व त्यागाचे कारण पूर्ववैदिक भाषांतील यङ्लुक् चीं रूपे :
उदाहरणें :

अनुनासिक त्याग

मूळ धातू               पूर्ववैदिक यङ्           भ्वादिगणीय
रञ्ज्                       रनौरज्                    रजति ह्न ते
सञ्ज्                      सनीसज्                   सजति
दंश्                      दनौदश्                     दशति
स्वञ्ज्                     स्वनीस्वज्                 स्वजते

अनुनासिक ग्रहण

वद्                 वंवद्                  वन्दते
वद्                 वावद्                 वदते ह्न ति
मद्                 मंमद्                 मन्दते
मद्                 मामद्                मदति
मद्                 मामद्य्                माद्यति
मद्                 मामदि               मादयते
मुच्                 मुंमुच्                मुंचति
मुच्                 मोमीच्              मोचते
मुज्                मुंमुज्                मुंजति
मुज्                 मोमोज्             मोजते
दृह्                  दंदृह्                दृहंति
दृह्                   दादर्ह              दर्हति
तात्पर्य, हे नुमागम घेणारे व टाकणारे धातू पूर्ववैदिक यङ् किंवा यङ्लुक्चे संक्षेप आहेत.

येणेप्रमाणे भ्वादिवर्गात, यङ्लुक्, सन्नन्त व नामधातू यांचे संक्षेप होऊन आलेले धातू फार आहेत. ज्यांची उपधा अ आहे अशा धातूंचा गुण अ च होत असल्यामुळे, भ्वादिवर्गातील अदुपघ धातू साधे समजणे युक्त आहे. भ्वादिवर्गातील अदुपघ धातू व तुदादिवर्गातील अदुपघ धातू यांत भेद मुळीच नाही. कारण दोहोतही विकरण बिलकुल होत नाही.

गोपायति हे क्रियापद भ्वादिगणात आले आहे. धूप:, विच्छ: व पण: किंवा पन: या शब्दांपासून धृपायति, विच्छायति, पणायति व पनायति ही क्रियापदे भ्वादिगणात शिरली आहेत. णिङ् लागून काम पासून कामयते झालेले आहे. ऋतींङ् पासून ऋतीयते निघाले आहे. हे नामधातू असून पाणिनीने यांना भ्वादिगणात का गोविले? तर त्याने स्वत: जी परिभाषा व शास्त्ररचना केली तीत अन्योन्य दोषांचा परिहार होऊन हे धातू इतरत्र कोठे नीट बसतना, सबब भ्वादिगणात त्यांची स्थापना करून आणि शास्त्र व परिभाषा यांना जुळेलसे वर्गीकरण या धातूंचे करून सर्वत्र ठाकठिक केली. इतिहासदृष्ट्या हे नामधातू आहेत हे आपणास स्वच्छ दिसत आहे. सबब शास्त्रकाराच्या ठाकठिकेला एकीकडे ठेवून, या धातूंची नामधातूंत गणना करण्यास आपणास कोणतीच हरकत नाही.

भ्वादिगणात पूर्ववैदिक यङ्लुक् ची, यङ्चीं व सनन्ताची संक्षिप्त किंवा सबंध रूपे कसकशी आली त्याचे विवेचन येथपर्यंत केले. आता भ्वादिगणात येणाऱ्या दुसऱ्याच प्रकारच्या एका आदेशाचा ऊहापोह करतो. सृ धातृबद्दल धाव् किंवा धौ आदेश पाणिनीने सांगितला आहे. गम् चे गच्छ् होणे किंवा मृज्चे मार्ज् होणे किंवा ष्ठिव् चे ष्ठीव् होणे या होण्यात प्रकृतीचा विकृतीशी काही ना काही तरी दाट संबंध असलेला दृष्टीस पडतो, अगदी अजिबात ताटातूट झालेली आढळत नाही. परंतु सृ चे धौ होण्यात प्रकृती जी सृ तिची विकृती जो धौ तिच्याशी बादरायण संबंधही राहिलेला नाही. शीघ्रगती दाखवावयाची असेल तेव्हा सृ च्या बदला घौ ह्न धाव् हा आदेश येतो म्हणजे सृ चा सबंध नाश होतो. हा प्रकार काय आहे? सार्वधातूकांतून सृ अजिबात नाहीसाही झालेला नाही ह्न सरति हे रूप सार्वधातुकात भ्वादिगणांतर्गत आहे शिवाय जुहोत्यादि अभ्यस्त गणात ससर्ति असे रूप आहेच. मग धौ हा आदेश पाणिनी काय म्हणून सांगतो? सृ चे यङ्लुक् सर्सर्ति, सरौसर्ति, सर्सरीति इत्यादी होते. शीघ्रगती व भृशार्थ दाखवावयाचा असेल तेव्हा ही यङ्लुक् ची रूपे योजीत असत. मग, सृ च्या बदली धौ हा आदेश पाणिनी काय म्हणून सांगतो? याला उत्तर एवढेच की, सरति हे यङ्लुक च्या सर्सर् रूपाचा संक्षेप असून, पाणिनीय भाषेत अतिपरिचयाने त्याचा भृशार्थ नाहीसा होऊन, ते फक्त साध्या गतीचे दर्शक झाले, तेव्हा शीघ्रगती दर्शविण्याकरिता धाव् या धातूचा भाषेत सरसहा उपयोग होऊ लागला. आर्धधातुकांत सृ हेच अंग राहिले, परंतु सार्वधातुकात शीघ्रगती दाखविण्यास सृ ऐवजीं धाव् चा उपयोग अनन्यत्वे करून झाला. हा जो बोलण्यात प्रघात पडला तो पाणिनी नमूद करतो. धाव् रूप सृ पासून वाटेल ती जादू केली तत्रापि निघणे अशक्य आहे. अशी जेथे जेथे कुंठित स्थिती येत्ये तेथे तेथे पाणिनी आदेश सांगतो. पाणिनीने आदेश सांगितला म्हणजे समजावे की भाषेचे काहीतरी गुह्य येथे लिकत आहे. अन्त्य स्वराच्या व उपान्त्य ऱ्हस्व स्वराच्या स्थानी गुणादेश होतो हे पाणिनीने सांगितल्याबरोबर पूर्ववैदिक भाषातील अभ्यस्त धातूंचे हे भ्वादिगणातील धातूसंक्षेप आहेत हे गुह्य बाहेर पडते. गम्, यम्, ऋ यांच्या स्थानी गच्छ्, यच्छ्, ऋच्छ् हे आदेश पाणिनीने सांगितल्याबरोबर संशोधक जागा होऊन पूर्ववैदिक भाषातील सनन्त धातूकडे धांव घेतो व त्या सनन्त धातूंचे गच्छ इत्यादी अपभ्रंश आहेत हे गुह्य उजेडात आणतो. दा स्थानी यच्छ्, दृश् स्थानी पश्य् व सृ स्थानी धौ आदेश पाणिनीने सांगितल्याबरोबर व्यवहारात त्याकाळी कोणते धातू लोप पावून त्यांच्या स्थानी कोणते धातू प्रस्थापित झाले आहेत ते मनोरंजक रहस्य संशोधकापुढे घेतलेले सोंग टाकून देऊन स्वस्वरूपाने उभे रहाते.

असे पाणिनीने लिहिले. परंतु, खरा प्रकार वरीलप्रमाणे होता. असो. सांगण्याचा मुद्दा इतकाच की खुद्द पाणिनीयकाळी कित्येक अभ्यस्त धातू साधे धातू होऊन बसले होते. तोच प्रकार पाणिनीच्या पूर्वी व वेदकालाच्याही पूर्वी भ्यादिगणातील शेकडो धातूंचा होऊन गेलेला होता. भ्यादिगणान्तर्गत धातूंच्या अन्स्य स्वरांना व उपान्त्य ऱ्हस्व स्वरांना गुण का होतो याचे हे असे कारण आहे. ज्या धातूंचा उपान्त्य स्वर दीर्घ असतो किंवा अ असतो त्यांच्या गुणासंबंधाने बोलावयासच नको. अशा धातूंना पूर्ववैदिक अभ्यस्त धातूंचे संक्षेपही म्हणता येईल किंवा साधे धातूही म्हणता येईल. भ्वादिगणातील कित्येक धातूंचा ऱ्हस्व उपान्त्य स्वर दीर्घ होतो. उदाहरणार्थ, गुह्, चम्, ष्ठिव्, क्लम्, क्रम्, उर्द्ं, कुर्द्, खुर्द, गुर्द्ं, हुर्छ्, स्फुर्छ्, स्फुर्ज, तुर्व्, थुर्व्, दुर्व्, धुर्व्, गुर्व्, मुर्व्, मुछ् इत्यादी हे सर्व धातू पूर्ववैदिकभाषात बोभूतिच्या वर्गांपैकी होते. म्हणजे यांची यङ् लुक् ची रूपे अभ्यासाचा गुण व अभ्यस्ताचा दीर्घ होऊन जोगूह, टेष्ठेव, चाक्लाम्, चाक्राम्, चोकूर्द्, मोमूर्छ् अशी होत असत. या पूर्ववैदिक यङ्लुक् चे अवशेष गृह्, ष्ठीव्, क्काम्, ऊर्द्, मूर्छ इत्यादी धातू आहेत. म्हणजे हेही धातू मुळात यङ्लुक् ऊर्फ अभ्यस्तच आहेत. येथे पूर्वीप्रमाणे असा प्रश्न येतो की जोगूह वगैरे रूपातील गू दीर्घ का? या प्रश्नाला पूर्वीचेच उत्तर देता येते. इ हून ए उच्चार जसा जाडा, उ हून ओ उच्चार जसा जाडा तसाच कोणत्याही ऱ्हस्व स्वराहून त्याचा दीर्घ स्वर उच्चारात जाडा, दीर्घ ऊर्फ जाडा उच्चार करण्यात हेतू हा की, भृणार्थ प्रतीयमान व्हावा. येणेप्रमाणे पूर्ववैदिक भाषात बोभृमि, बोभोमि, बोभवामि व बोभवीमि असे चार सांचे यङ्लुक्चे असत. त्यावरून १) भूमि, गृहे, २) भोमि, ३) भवामि, ४) भवीमि असे संक्षेप झाले. या संक्षेपापैकी गूहे व भवामि हे दोन संक्षेप भ्वादिगणात राहिलेले आढळतात. भ्वादिगणातील दृश् धातूबद्दल पाणिनी पश्य् हा आदेश सांगतो. स्पश् पाहाणे असा धातू, त्याचे यङ् चे रूप पस्पश्य. आरंभीच्या पस् चा लोप होऊन पश्य. सद्बद्दल पाणिनी सीद् आदेश सांगतो. पूर्ववैदिकभाषेत सीद् असा धातू असे. त्याचे यङ्लुक् चे रूप सेसीद्. से चा लोप होऊन सौद्. पूर्ववैदिक भाषेत शौ (सडणे) असा धातू होता, त्याचे यङ् चे रूप शेशौय्. शे चा लोप होऊन शौय् हा शौय् आत्मनेपदी चालतो कारण यङ् ही आत्मनेपदी चालतो ज्याला पाणिनी यज् म्हणतो व जो आत्मनेपदी चालतो म्हणून ङ् हा इत् य ला पाणिनीने लाविला आहे तो यङ् पूर्ववैदिकभाषात परस्मैपदीही चाले. याचे उदाहरण वर पस्पश्य् ह्न पश्यति चे आहे. याची इतर उदाहरणे दिवादिगणात पुढे येणार आहेत. बोभो या रूपात अभ्यस्ताचा फक्त गुण झालेला आहे. पूर्ववैदिकभाषात अभ्यस्ताची वृद्धी होऊन बोभौ असेही रूप होत असे. याचे भ्वादिगणातील ठळक असे उदाहरण म्हणजे मृज् ह्न मार्ज् चे आहे. मामार्ज् असे पूर्ववैदिकभाषात मृज् चे यङ्लुक् चे रूप होत असे. मा चा लोप होऊन मार्ज् रूप पाणिनीय भाषेत आले. पूर्ववैदिकभाषेतून मामार्ज् चा संक्षेप होऊन पाणिनीय भाषेत उतरलेला मार्ज् धातू भ्वादिगणात जसा गणला आहे तसाच अदादिगणातही पाणिनीने घातला आहे. अदादिगणातील धातूंचा विचार करताना, दोन्ही गणात हा धातू गणण्याचे कारण काय ते कळून येईल. पूर्ववैदिक अभ्यस्त धातूंचे संक्षेप जसे भ्वादिगणात आढळतात, तसेच पूर्ववैदिक सनन्त धातूंचेही अवशेष व संक्षेप भ्वादिगणात आहेत. नुसते संक्षेपच आढळतात इतकेच नव्हे, तर सबंध सनन्त रूपच भ्वादिगणात साधे म्हणून प्रविष्ट होऊन बसलेले आढळते. हे आगंतुक सनन्त धातू भ्वादिगणात प्रविष्ट होताना आपला मूळचा इच्छार्थ टाकून देतात. असले हे रूप न बदलता निर्लज्जपणे स्वपक्ष सोडून परपक्षात गेलेले धातू येणेप्रमाणे : १) कित् ह्न चिकित्सति; २) गुप् ह्न जुगुप्सते; ३) तिज् ह्न तितिक्षते; ४) बध् ह्न बीभत्सते; ५) दान् ह्न दीदांसते; ६) मान् ह्न मीमांसते; ७) शान् ह्न शिशांसति यांच्याच जोडीला गम् ह्न गच्छ, यम् ह्न यच्छ् व ऋ ह्न ऋच्छ्, या तिघांना बसवा; इतकेच की हे किंचित वेष पालटून आले आहेत. जिगंसति, यियंसति व अरिरिषति, अशी पूर्ववैदिक सनन्त रूपे होती त्यांचे, स चा छ होऊन व अभ्यासाचा लोप होऊन, गंस = गच्छ, यंस = यच्छ व रिष् = ऋच्छ असे अपभ्रंश वैदिकभाषेत आले. अभ्यस्त धातूंचा अतिपरिचयाने जसा भृशार्थ नष्ट झाला, तसाच अतिपरिचयाने सनन्त धातूंचा इच्छार्थ विस्मृतिपथास गेला. भ्वादिगणात आलेल्या सनन्त धातूचे एक चमत्कारिक रूप आहे, ते दा ह्न यच्छतिचे. हा दानार्थक यच्छति व्यय् धातूच्या पूर्ववैदिक सनन्त रूपापासून निघाला आहे. वि + अय् = व्यय्. (वि) अयियिष् = व्ययियिष्. यच्छ् दाच्या स्थानी यच्छ् चा आदेश का होतो तर दा व व्यय या दोन्ही धातूंचा अर्थ देणे असा आहे. दादाति, दादेति, ददाति, दाति व ददौ या पाच रूपाच्या जोडीला दा चे यच्छति हे पहावे रूप हे असे व्यय धातूपासून आलेलेक आहे. गच्छ्, यच्छ्, ऋच्छ् हे आदेश जसे मुळचे सनन्त आहेत तसेच आणिक अनेक धातूंचे सनन्त आदेश भ्वादिगणात आढळतात. त्यापैकी दिग्दर्शनार्थ कित्येकांची यादीच देतो : १) अशह्नअक्ष्, २) दिश्ह्नदीक्ष, ३) शास्, शिष् ह्न शिक्ष, ४) तञ्च, तच्ह्नतक्ष, ५) त्वच् ह्न त्वक्ष्, ६) रह्ह्नरक्ष्, ७) लष्ह्नलक्ष्, ८) मश्ह्नमक्ष्, ९) मृज्ह्नमृक्ष् म्रक्ष्, १०) वाश्ह्न वाक्ष्, ११) भस्ह्नष्ह्नभक्ष, १२) मिह्ह्न मिक्ष्, १३) वृष्ह्नउक्ष् १४) ऊर्ज्ह्नउक्ष्, १५) पष् ह्न श्ह्नपक्ष् १६) वृह्ह्नवृक्ष्, १७) स्तुह्नस्तुच्, १८) भीह्नभ्यस्, १९) भ्रमह्नभ्रंस्, २०) नीह्न नेष् (वैदिक निनेष्), २१) दिह् ह्न धीक्ष्, २२) धीह्न धिष्, इ. इ. इ.
यङ्लुक् मधून व सनन्त मधून ज्याप्रमाणे भ्वादिगणात शेकडो धातू शिरले आहेत त्याप्रमाणेच नामधातूंतूनही काही धातू या गणात घेतलेले दिसतात. गोपा म्हणजे गाईचे रक्षण करणारा गुराखी. 

गुणांहून जास्त पट दाखवाययाची असल्यास, ए च्या हून भरीव जो ऐ स्वर व ओ च्या हून भरीव जो औ स्वर तो उच्चारीत. या ऐ ला व औ ला वैयाकरणांनी पुढे वृद्धी ही संज्ञा दिली. विकारांचे प्राबल्य झाले असता, जास्त घोसदार, भरीव व जाडा आवाज काढण्याचा स्वभाव पशु, पक्षी व माणसे या तिन्हीत दिसून येतो. सांजर समस्थितीत असताना मऊँ असा सौम्य स्वर काढते आणि मदाने क्रोधाने किंवा द्वेषाने जेव्हा विषमस्थितीत ते जनावर जाते तेव्हा म्याँव असा तारस्वर ऊर्फ तरभावदर्शक भरीव, चढता व घोसदार शब्द काढते. सर्प, व्याघ्र, गरुड, गर्दभ, श्वान, बलौवर्द आणि रानटी व सुधारलेली माणसे समस्थितीत जे सौम्य उच्चार काढतात त्याहून विषमस्थितीत जास्त कर्कश किंवा भरीव असे तारस्वर काढतात. रानटी आर्य समस्थितीत सौम्य असा भू धातू योजीत व विषमस्थितीत विकारांचे प्राबल्या व भृषार्थकत्व दाखविणारा बोभो असा द्विरूक्त व गुणित धातु योजीत. या रानटी बोभोह्नबोभवामि नामक गुणित रूपाचा संक्षेप भवामि हे वैदिक रूप आहे. येथे अशी शंका आणता येईल की बोभो ह्न बोभवामि हे रूप जर भृशार्थ दाखविते, तर या भृशार्थक रूपाचा संक्षेप जे भवामि रूप ते भृशार्थ न दाखविता केवळ साधा अर्थ का दाखविते? उत्तर : भृशार्थक क्रियापदे योजिता योजिता अनेक पिढ्या गेल्या व भृषार्थक क्रियापदे रोजच्या बोलण्यात येऊन अतिपरिचयाने त्यातील भृषार्थ विसरला गेला व ती साध्या अर्थाची दर्शक झाली. पुढे भृशार्थक क्रियापदे योजिणारे समाजही नष्ट झाले व त्यांच्या भाषेचे अपभ्रंश बोलणारे नवीन समाज आस्तित्वात आले, या नवीन समाजांना मूळच्या भृशार्थाची स्मृतीही राहिली नाही आणि संक्षिप्त रूपे साध्या अर्थाने ते योजू लागले. त्यामुळे भवामि हे रूप साध्या होण्याचे दर्शक झाले. हा प्रकार केवळ अनुमान कल्पित नाही. खुद्द पाणिनीय भाषेत भ्वादिगणात पूर्ववैदिक भाषेतील यङ् लुक् ची रूपे साध्या अर्थीने योजिलेलीं आढळतात. उदाहरणार्थ पा, घ्रा, स्था हे धातु पाणिनीय काली पिब्, जिघ्र, व तिष्ठ् ही अभ्यस्त रूपे धारण करून भ्षादिगणात प्रतिष्ठितपणे साधी म्हणून मिरवत असलेली आढळतात. आता पिब्, जिघ्र व तिष्ठ् ही रूपे पा, घ्रा व स्था या धातूंपासून निघालेली समजण्यापेक्षा पी, घ्री व स्थि या पूर्ववैदिक धातुपासून अभ्यासाने निघालेली समजणे सुयुक्तिक दिसते. पी , पिप पिब्; घ्रि ह्नजिघ्र; स्थि ह्न तिष्ठ; असा अभ्यास झालेला दिसतो. पापासून पापामि ह्न पापेमि; घ्रापासून जाघ्रामि ह्न जाघ्रेमि; व स्थापासून तास्थामि ह्न तास्थेमि रूपे होतात. सबब, पी, घ्री व स्थि असे पूर्ववैदिक धातू घेणे न्याय्य दिसते. इतकेच की हे पी, घ्री व स्थि धातू वैदिककाली लोप पावत चालले होते व त्यांच्या बदली पा, घ्रा व स्था या धातुरूपांचे राज्य सुरू झाले होते, याकरता पा घ्रा व स्था हे धातू पिब्र, जिघ्र व तिष्ठ् ही रूपे धारण करून भ्यादिगणात प्रविष्ठ होतात,

इतिहासदृष्टीने माग काढीत काढीत शेवटी आपण पाणिनीच्या मतालाच येऊन ठेपलो? मूळ धातू भू धरला म्हणजे अविकरण भाषेत भूमि, भूव: भू : अशी रूपे होत. परंतु पाणिनीय भाषेत भवामि, भवाव:, भवाम:, अशी रूपे होत. येथे प्रश्न असा उभा राहिला की भू चे भव् काय म्हणून होते? निव्वळ होते म्हणून सांगून इतिहासदृष्टीचे समाधान होत नाही, वस्तुत: होणे म्हणजे भूतकाळातून वर्तमानकाळात येणे किंवा कारणातून कार्यात प्रविष्ट होणे. भू चे भव् होण्याला कारण काय? म्हणजे परंपरा काय? म्हणजे इतिहास काय? इतिहास मागे सांगितला तोच. पूर्ववैदिकभाषेत बोभो म्हणून अभ्यस्त धातू असे त्याच्या अभ्यासाचा लोप होऊन भो रूप राहिले, त्याच्या पुढे आमि वगैरे अजादि प्रत्यय येऊन भव् + आमि = भवामि वगैरे रूपे होतात. येथे दुसरी एक शंका येते. बोभोमि यात मि हा हलादि प्रत्यय का व भवामि यात आमि हा अजादि प्रत्यय का? उत्तर : आमि व मि, आव: व व:, असि व सि, असे सर्व प्रत्यय अजादि व हलादि असत, हे पुरुषवाचक सर्वनाम प्रकरणात सांगितलेच आहे. दोन्ही प्रत्यय लागत. बोभोमि असे जसे रूप होई तसेच बोभवामि असेही रूप होई. पैकी बोभवामि चा संक्षेप भवामि. दुसरी एक शंका अशी आहे की, भवामि रूप होताना भू तील ऊ ला गुण का होतो तर भवामि च्या पूर्वजन्मीच्या बोभोमि रूपात भू तील ऊला गुण झालेला होता, असा जसा भवामितील गुणाचे कारण म्हणजे पूर्वेतिहास कळला; तसा बोभोमि या रूपात तरी भूतो ल ऊ ला गुण काय म्हणून होतो? उत्तर : रानटी आर्य भृशार्थ प्रथम पुनरुक्तीने दाखवीत. भू हा धातू भू भू असा दोनदा उच्चारून भृशार्थ दाखवीत. याहून जास्त भृशार्थ दाखवावयाचा असल्यास इ ऐवजी ए व उ ऐवजी जो उच्चारुन भृशतरार्थ दाखवीत. इ स्वरा हून ए स्वर उच्चारात जाडा आहे व उ स्वराहून ओ स्वर उच्चारात जाडा आहे. सबब जाडेपणा, मोठेपणा किंवा अतिशायन म्हणजे भृशार्थ दाखवावयाचा असल्यास इ स्थानी ए उच्चारीत व उ स्थानी ओ उच्चारीत. इ हून ए ची व उ हून ओ ची भरीव पणाच्या बाबीत पट जास्त आहे. सबब पट दाखवावयाची असता इ स्थानी ए व उ स्थानी ओ उच्चारीत. ए उच्चारण्यात व ओ उच्चारण्यात पट दाखविण्याचा मूळ हेतू असल्यामुळे वैयाकरणांनी ए ला व ओ ला गुण म्हणजे पट ही संज्ञा दिली. गुण या शब्दाचा अर्थ संस्कृतात पट असा आहे. तेव्हा पट म्हणजे गुण म्हणजे भृशार्थ दाखवावयाचा असता रानटी आर्य इ स्थाने ए व उ स्थाने ओ उच्चारीत. भू म्हणजे साधे होणे आणि भोभो किंवा बोभो म्हणजे साध्या होण्याहून काहीपटीने जास्त होणे. असा हो बोभोतील गुणस्वारांचा इतिहास आहे. 

वामनादित्य = वामनाजी, बामनजी, वामनोजी
विक्रमादित्य = विक्रमाजित = बिकर्मजी. द = ज. त्य = त
विश्वनाथादित्य = विस (एकशेष) आजी =विसाजी, विसोजी
विष्ण्वादित्य = विष्णाजी, विष्ण्याजी
व्याघ्रादित्य = वाघोजी, वाघूजी
शंकरादित्य = शंकराजित = शंकराजी, शंकरोजी
शंभ्वादित्य = संभाजी, संभूजी
शिवादित्य = शिवाजी, शिउजी
सूर्यादित्य = सूर्याजी
तात्पर्य, हा जी, आजी, प्रत्यय आदित्य या संस्कृत शब्दापासून निघाला आहे.
(भा. इ. १८३६)

इठी [स्त्री = इट्ठी = इठी ] कुणबी स्त्रियेचें विशेषनाम. (भा. इ. १८३२ )

उदाजी [ उदयन (a name of a prince)= उदाजी ]

उधोपंत [ उद्धवपंडितः = उधोपंत ]

एडु [ ऐध् १ वृद्धौ. एधतु = एडऊ = एडु ] (धनगरामधील एक नांव) एडु = संपन्न. (धा. सा. श.)

एसजी [यशआदित्य ] ( आदित्य पहा )

कबीर [ कपिल = कविर = कबिर = कबीर ] प्रसिद्ध कवी व साधू याचें नांव. (भा. इ. १८३३)

कमळे [कमलिनि ] ( दासींचीं नांवें पहा) 

कळंभट [कल्लण = कहलण = कळम्. कळम् + भट = कळंभट ] (भा. इ. १८३४)

कानडा [ कृष्णडः ] ( कान्हुला पहा ) 

कान्हा [ कान्हुला पहा ]

कान्हुला [ अडज्वुचौ (५-३-८०). उप शब्द पूर्वी असला म्हणजे तद्धितार्थक अडज्वुचौ प्रत्यय होतात म्हणून पाणिनि सांगतो. मराठींत उप शब्दा खेरीज हि हे प्रत्यय होतात- 
कृष्णड: = कानडा (विठ्ठलाला हा शब्द कवि लावतात) 
कृष्णकः = कान्हा 
कृष्णिकः = कान्ह्या