एक                                                    द्वि
उत्तम आह (आहह=आहअ=आह)         आह_व (आहो)
मध्यम आत्थ                                      आहथु:
प्रथम आह                                         आहतु:
पुढे प्राथमिक भाषोत्पन्न कन्याभाषेत ऊर्फ अपत्यभाषेत त्रिवचन निर्माण झाल्यावर प्रथमपुरुषाचे त्रिवचन आहु: हे अस्तित्वात आले. परंतु मुळात प्रथमपुरुषी हि एक ह्न व द्वि ह्न अशी दोन च वचनांची रूपे मध्यमपुरुषातल्याप्रमाणेच होती. हा आह् धातू अत्यंत प्राथमिक ह्न रानटी प्राथमिक मनुष्याने प्रथम तोंड जेव्हा उघडले तेव्हा आह्, आ: असा उच्चार त्याच्या मुखांतून निघाला. तोच हा आह् धातू. तोंड उघडून व श्वास टाकून निघणारा जो हा आह्, आ: उच्चार त्या उच्चाराला प्राथमिक मनुष्याने ज्ञानत: बोलणे हा अर्थ लावला. हा आह्, आ: धातू आश्चर्य, आ:चर्य आह्चर्य या संस्कृत शब्दात आढळतो. तसाच तो अहह! या उद्गारात अह् रूपाने आढळतो. मुळात अहह् हे रूप आहह् असे होते व ते अह् धातूचे लिटाच्या उत्तमपुरुषाच्या एकवचनाचे आहे. अहह् किंवा आहह् असे म्हणजे मी बोलतो. लिटाच्या उत्तम पुरुषाच्या द्विवचनी अह् किंवा आह् धातूचे रूप आहव असे असे. त्याचा अपभ्रंश होऊन आहो! हा उद्गार बनला. आहो म्हणजे आम्ही दोघे म्हणतो, आम्ही दोघे बोलतो, असा मुळात होता. मुळात आहह् व आहव ही क्रियापदरूपे होती, त्यांचा उपयोग प्राथमिक भाषा बोलणारे आर्य वारंवार जेथे तेथे करीत. रानटी लोकात अहंकाराचे बोलणे फार असते ह्न मी म्हणतो, हा घोडा आहे, आहह् अयं अश्व: अस्ति; आम्ही म्हणतो हा साप आहे, आवां आहव, अयं सर्प: अस्ति: असे अहंकारयुक्त प्रयोग रानटी प्राथमिक आर्य अतिशय करीत. त्यामुळे आहह् व आहव या क्रियापद रूपांना उपपदांचे ऊर्फ उद्गारांचे रूप येऊन व पुढे अपभ्रंश होऊन, अहह! व आहो! हे केवळ उद्गारवाचक शब्द बनले. उत्तमपुरुषाची ही दोन रूपे उद्गार बनल्यामुळे व त्यांचे अपभ्रंश झाल्यामुळे अह् किंवा आह् धातूची उत्तमपुरुषाची रूपे कोणती हे पुढे हजारो वर्षांनी झालेल्या वैय्याकरणांना उमगेना, सबब त्यांनी नोंद करून ठेवली की अह् ह्न आह् धातूला उत्तमपुरुषाची रूपे नाहीत. क्रियापदरूपे उद्गारवाचक बनल्याची उदाहरणे वैदिक व संस्कृत भाषेत काही आहेत. अस्ति, अस्तु, भवतु, स्वस्ति ही क्रियापदरूपे संस्कृत भाषेत उद्गारवाचक अव्यये बनलेली सुप्रसिद्ध आहेत. अस्ति, अस्तु इत्यादी अव्ययात व अहह! आहो! इत्यादी अव्ययात भेद एवढाच की अस्ति ह्न अस्तु ही अव्यये असून, शिवाय क्रियापदरूपे म्हणून प्रचलित आहेत. लुप्त झालेली नाहीत; परंतु अहह् व आहो ही क्रियापदरूपे या नात्याने लोप पावलेली आहेत. भेदाचे कारण एवढेच की, अहह व आहो हे अपभ्रंश ज्या आहह व आहव रूपांचे ती रूपे ज्या प्राथमिक भाषेत प्रचलित होती ती पूर्व भाषा समाप्त झाल्यामुळे, समाप्त होण्याच्या पूर्वींच त्या रूपांना उद्गाररूपत्व येऊन चुकल्यामुळे व अपभ्रंशत्वही मिळाल्यामुळे त्यांच्या क्रियापदरूपत्वाचा लोप झाला. वैदिक व संस्कृत या उत्तर व अलीकडील भाषात अस्ति, अस्तु ही रूपे यद्यपि अन्यये बनली, तत्रापि त्यांचे अपभ्रंश झाले नाहीत व त्या भाषा मृतही झाल्या नाहीत. सबब या अस्ति ह्न अस्तु शब्दांचे क्रियापदरूपत्व व अव्ययत्व अशी दोन्ही प्रचारात राहिली.

५३ प्राथमिक पूर्ववैदिकभाषेत वैय्याकरिणलिंगभेद ज्याप्रमाणे बिलकूल नव्हता, त्याप्रमाणेच वचनभेदही मुळात बिलकूल नव्हता. आस्ते आस्ते वचनभेद प्रादुर्भूत होऊ लागला, असे म्हणता येण्यास काही गमके संकृतभाषेत शिल्लक राहिलेली आहेत. वच् हा धातू संस्कृतात अत्यंत जुनाट आहे. या धातुसंबंधाने वैय्याकरणात अशी त्रिविध परंपरागतकथा प्रचलित होती की या धातूला १) फक्त वर्तमानकालाच्या प्रथमपुरुषाचे अनेक वचन नाही, २) कोणत्याच पुरुषाचे अनेक वचन नाही व ३) प्रथमपुरुषाचे अनेक वचन नाही. या त्रिविध कथेचा मतलब असा की वच् या धातूला अनेक वचन एकेकाळी नव्हते. का नव्हते? वच् या धातूत असा कोणता दोष होता की अनेक वचनी तो योजिला जाऊ नये? या प्रश्नाचे उत्तर असे आहे की वच् हा धातू ज्या पूर्ववैदिक प्राथमिक भाषेत प्रथम उत्पन्न झाला त्या पूर्ववैदिक प्राथमिक भाषेत बहुवचन उर्फ अनेकवचन ऊर्फ त्रिवचन त्याकाळी निर्माण झालेले नव्हते, ती भाषा बोलणाऱ्यात संख्या फक्त दोनपर्यंत माहीत होत्या व सर्वनामांची वचने फक्त दोनपर्यंत माहीत होती म्हणजे एकवचन व द्विवचन अशी फक्त दोनच वचने भाषेत उत्पन्न झाली होती. अर्थातच वच् या प्राथमिक भाषेतील अत्यंत प्राथमिक धातू पुढे एकवचनाची व द्विवचनाचीच तेवढीं सर्वनामे येत, अनेक वचनी सर्वनामरूपे मुदलातच नसल्यामुळे ती वच् धातू पुढे येत नसत. कालांतराने प्राथमिक पूर्ववैदिक भाषेची द्वैवचनिक अवस्था संपली आणि त्या भाषेत किंवा त्या भाषेच्या कन्याभाषेत त्रिवचन निर्माण झाले. तत्रापि वच् या धातूपुढे एक ह्न व द्वि ह्न अशी दोनच वचने लावण्याचा जो एकदा पिढ्यानपिढ्या प्रघात पडला तो त्या कन्याभाषेतही, त्रिवचन निर्माण झाले असता सुद्धा, तसाच कायम राहून, त्या प्रघाताचा पेंड भट्टोजी दीक्षितांच्यापर्यंत येऊन पोहोचला. तात्पर्य, वच् हा धातू प्राथमिक भाषेत जेव्हा प्रचलित झाला तेव्हा त्या भाषेत दोनच वचने निर्माण झाली होती. वच् धातू जी पुरातन कहाणी सांगतो त्या कहाणीला संस्कृतातील दुसऱ्या एक पुरातन धातूची साक्ष देता येते. तो धातू सर्वाच्या परिचयाचा जो आह् किंवा अह् धातू तो होय. या धातूची मध्यमपुरुषाची आत्थ व आहथु: ही दोनच रूपे संस्कृत भाषेत आहेत म्हणून पाणिनी सांगतो. आह् धातूचे किंवा अह् धातूचे मध्यमपुरुषाचे अनेक वचन नाही. याचा अर्थ असा की, आह् किंवा अह् धातू जेव्हा प्राथमिक भाषेत उत्पन्न झाला तेव्हा त्याभाषेत फक्त एक ह्न व द्वि ह्न अशी दोनच वचने निर्माण झाली होती, त्रिवचन निर्माण झाले नव्हते, अशा द्वैवचनिक काली अह् धातू लिटांत असा चाले :

+ तिङंत विचार
धातूचे पृथक्करण

५२ सुबन्तप्रक्रियेत क्रियापदांना कार्याकारण स्पर्श मात्र केला. येथे क्रियापदांचे पृथक्करण बारकाईने करावयाचे आहे. क्रियापदरूपे होताना धातूंच्यापुढे जे प्रत्यय संस्कृत किंवा वैदिकभाषेत लागतात ते मूळात उत्तम ह्न मध्यम ह्न किंवा प्रशम ह्न पुरुषवाचक सर्वनामे आहेत. या सर्वनामांना कारकाचे प्रत्यय लागत नाहीत. तसेच, स्त्री ह्न पुं ह्न किंवा नपुंसक लिंगाचे प्रत्ययही या सर्वनामांना लागत नाहीत. याचा अर्थ असा होतो की कारकाचे किंवा लिंगाचे प्रत्यय ऊर्फ शब्द निर्माण होण्याच्या पूर्वी क्रियापदांची रूपे पूर्ववैदिकभाषेत बनून गेलेली होती. करोमि, करोषि, करोति या तीन रूपातील मि, सि व ति ही जोड सर्वनामे स्त्री, पुरुष व नपुंसक या तिन्हीपैकी वाटेल त्या लिंगाची दर्शक आहेत व होती. म्हणजे मूळात मि, सि व ति ही सर्वनामे भाषेत लिंगकल्पना उत्पन्न होण्याच्या पूर्वीची आहेत. प्राथमिक पूर्ववैदिक भाषेत धातुशब्दाच्या पुढे ही मि, सि व ति, सर्वनामे उच्चारीत. जसे अद् मि, अद् सि, अद् ति, ति हे लिंगविहीन सर्वनाम तो ती ते या तिन्ही लिंगी योजिले जाई. हाच प्रकार मी मि व सि या सर्वनामांचा असे. अद् मि, अद् सि व अद् ति ही प्राथमिक भाषेत सबंध वाक्ये असत व त्यांचा अर्थ मी खातो, तू खातोस व तो ती ते खाते असा असे. पुढे ही प्राथमिक भाषा मृत झाल्यावर अद् मि वगैरे वाक्ये, वाक्ये आहेत ही भावना लुप्त होऊन आणि ही वाक्ये अदिम, अत्सि व अत्ति अशी संहित उच्चारली जाऊन व मि, सि, ति या सर्वनामांना प्रत्ययांचे रूप येऊन, ही रूपे प्राथमिक भाषोप्तन्न द्वितीय पूर्ववैदिकभाषेत धातुरूपे समजली जाऊ लागली. पुढे ति या जोड सर्वनामांतील त् या लिंगविहीन सर्वनामाला लिंगप्रत्यय लागून तृतीयपूर्ववैदिकभाषेत स:, सा, तत् अशी स्त्रीलिंगी पुंल्लिंगी व नपुसकलिंगी रूपे यद्दयपि नवीन प्रघांतात आली, तत्रापि धातूरूपात ति किंवा ते हे लिंगविहीन जोड सर्वनाम प्रत्यय रूपाने जसेच्या तसेच कायम राहिले. उत्तमपुरुषवाचक व मध्यमपुरुष वाचक जी मि व सि जोड सर्वनामे त्यांच्यात स्त्रीपुंनपुंसक असा भेद तृतीयभाषेत उद्भवलाच नाही. तात्पर्य, ति व ते हें सर्वनाम एकेकाळी मि व सि प्रमाणेच लिंगविहीन होते व या लिंगविहीनत्वाची खुण संस्कृतातील प्रथमपुरुषवाचक धातुरूपात राहिलेली आढळत. करोमि, करोषि व करोति या रूपांवरून उघड होते की प्राथमिक पूर्ववैदिकभाषा लिंगविहीन होतो. ति या सर्वनामाची सस् (तसु), सा (त), तत् ही अशी सलिग रूपे पुढे झाली, तशीं उत्तम व मध्यम ह्न पुरुषवाचक हम् व तुहम् सर्वनामांची तिन्ही लिंगी रूपे का झाली नाहीत. असा प्रश्न उद्भवतो या प्रश्नाला उत्तर असे कीक, अहम् किंवा त्वं या सर्वनामांना स:, सा, व तत् हीं सलिंग सर्वनामे जोडून लिंगभेद दर्शविता येण्याची सोय सोहम् साहम्, तदहम्, सत्वम्, सात्वम्, तत्त्वम् अशी झाल्यामुळे उत्तम व मध्यमपुरुषवाचक सर्वनामांची तिन्ही लिंगी स्वतंत्र रूपे बनविण्याची आवश्यकता तितकी राहिली नाही. बाकी अहं गच्छामि किंवा त्वं ब्रवीषि या रूपा करून जाणारी किंवा बोलणारी व्यक्ती स्त्री आहे की पुरुष आहे की नपुसंक आहे हा निर्णय केवळ रूपांवरून होत नाही, जाणाऱ्याच्या किंवा बोलणाऱ्याच्या प्रत्यक्ष दर्शनावरून किंवा इतर ज्ञापकांवरून हा निर्णय करणे शक्य होते. हा संदिग्धपणा संस्कृतातल्याप्रमाणे इतर अनेक भाषात असाच दृष्टोत्पत्तीस येतो. मराठीतसुद्धा मी व तू हे शब्द लिंगाविहीनच आहेत; इतकेच की धातुरूपांवरून क्रिया करणारी व्यक्ती, स्त्री आहे की पुरुष आहे की नपुंसक आहे ते प्राय: ओळखता येते; जसे मी बोलतो (पुं.), मी बोलत्ये (स्त्री), मी बोलते (नपुं). संस्कृत भूतकालवाचक व वर्तमानकालवाचक क्रियापदरूपावरून, मराठीत आलेल्या भूतकालवाचक व वर्तमानकालवाचक रूपांवरून मी व तू यांचे लिंग संस्कृतातल्याप्रमाणेच कळण्यास अडचण पडते; जसे भवामि = मी होई, भवसि = तू होय, अभवम् = मी होई, अभवस् = तू होय, या वाक्यात मी व तू यांची लिगे कळण्यास केवळ रूपांचा उपयोग काही एक होत नाही, इतर ज्ञापकांची मदत लागते.

केवळ साधा मूळ धातू व त्याच्या पुढे सर्वनामे मिळून प्राथमिक भाषेतील वाक्य बनत असे. पुढे मुळधातू व त्यापुढील सर्वनामे यांचा मिलाफ बेमालूम होऊन, सर्वनामांना प्रत्ययांचे स्वरूप आले व ही प्राथमिक वाक्ये कृदन्त शब्द म्हणून कालांतराने प्रचलित झाली. प्राथमिक भाषा अस्तास जाण्याच्या सुमारास समाजात येथून तेथून सर्व धातू अभ्यस्त योजण्याचा क्रम पडला आणि हा क्रम पुढे-पुढे इतका जोरावला व रूढावला की शेकडो अभ्यस्त धातूंचे संक्षेप होऊन ते मूळचे अभ्यस्त आहेत या बाबीची आठवण बुजाली. मूळ साधा धातू व प्रत्ययांचे रूप पावलेले सर्वनाम वैदिकभाषेत फार तुरळक राहिले. बाकीचा क्रियापदांचा प्रांत संक्षिप्त अभ्यस्त धातू व सबंध अभ्यस्त धातू यांनी व्यापला. उदाहरणार्थ, अदिम, अस्मि, यामी, कशे इत्यादी फारच थोडी अविकृत क्रियापदे वैदिकभाषेत शिल्लक राहिली. बाकीची येथून तेथून सर्व रूपे संक्षिप्त अभ्यस्त किंवा सबंध अभ्यस्त धातूंची वैदिक व पाणिनीय भाषेत आढळतात. येणेप्रमाणे धातूंचे पहिले दोन मोठे वर्ग पडतात. १) पहिला वर्ग साध्या धातूंचा व २) दुसरा वर्ग अभ्यस्त धातूंचा. अभ्यस्त धातूंच्या रचनेचे प्रकार पूर्ववैदिककाली निरनिराळ्या पूर्ववैदिक भाषात निरनिराळे असे अनेक असत.*

(क) लोट् प्रथमपुरुष द्विवचन ह्न धातू + तास् (ऱ्ह्)
प्राथमिक भाषेत तस् प्रमाणे त या सर्वनामाचे तास् असेही द्विवचन होत असे.
गम् + ताऱ्ह् = गंतार्. यज् + ताऱ्ह् = यष्टार्. दा + ताऱ्ह् = दातार् (लट्) भव तस्, (लिङ् किंवा लोट् अ ह्न भव ह्न ताम्), यात त व ता हे उच्चार जसे येतात तसे च तर् व तार् हे उच्चार येत असत.

(ख) लिट् प्रथमपुरुष अनेकवचन ह्न धातू + उस् किंवा उर्
तप् + उस् = तपुस्. जन् + उस् = जनुस्) वन् + उस् = वनुस्. यज् + उस् = यजुस्. यज् + उस् या वाक्याचा अर्थ ते पूजा करतात असा होतो.

(ग) लट् मध्यमपुरुष एकवचन परस्मै ह्न धातू + सि अथवा असि
घा + सि = घासि. अत + असि = अतसि.

(घ) धातू + उ
प्राथमिक भाषेच्या अत्यंत जुनाट थरांत प्रथमपुरुषाच्या एकवचनाचे उ हे सर्वनाम होते.
हन् + उ = हनु. बाह् + उ = बाहु. तन् + उ = तनु हन् उ या वाक्याचा अर्थ तो किंवा हा हणतो. बाह् उ म्हणजे तो किंवा हा खुणावतो. तन् उ म्हणजे तो किंवा हा पसरतो. प्राथमिक भाषेत मी, तू, तो या पुरुषवाचक सर्वनामांप्रमाणे धातूच्या पुढे हा या अर्थाचे सर्वनामही येई.

(ड) धातू + क किंवा अक, इक
शुष् + क= शुष्क. पुष् + क = पुष्क (ल) यस् + क = यस्क. शुष् क या वाक्याचा अर्थ, कोणी शोषतो. पुष् क म्हणजे कोणी पोषतो. धातूपुढे क हे सर्वनाम आले आहे.

(ए) लट् परस्मै मध्यमपुरुष अनेकवचन ह्न धातू + थ किंवा अथ.
गा + थ = गाथ, भृ + थ = भृथ, यु + थ = यूथ, विद् + अथ = विदथ, यज् + अथ = यजथ, यु थ या वाक्याचा अर्थ, तुम्ही जमता, असा आहे.
यज् अथ या वाक्याचा अर्थ, तुम्ही पूजिता असा आहे.

(ए) धातू + था. थ चा दीर्घ.
गा + था = गाथा, नी + था = नीथा.

(ऐ) लिट् मध्यमपुरुष द्विवचन: ह्न धातू + अथु (स्)

वम् + अथु = वमथु, वेप् + अथु = वेपथु, स्तन् + अथु = स्तनथु, वैप् + अथुस् या वाक्याचा अर्थ तुम्ही दोघे कांपता असा आहे. मूळ सर्वनाम अथु किंवा अथुस् असे दोन्ही प्रकारचे होते.

(ओ) लट् उत्तमपुरुष एकवचन ह्न धातू + मि भू + मि = भूमि, लक्ष् + मि = लक्ष्मि. कृ + मि = कृमि. कृ मि या वाक्याचा अर्थ, मी दुखवितो, नासतो, असा होता. त्यावरून कोणतीही वस्तू नासणारा जो प्राणी त्याला कृमि हा शब्द लागू लागला.

(औ) लङ् उत्तमपुरुष अनेक वचन ह्न धातू + म भी + म = भीम. शक् + म = शग्म. युध् + म = युध्म. युध् + म या वाक्याचा अर्थ, आम्ही झुंजतो, असा आहे.

(अं) लोट् प्रथमपुरुष एकवचन ह्न धातू + तु
दा + तु = दातु, धा + तु = धातु. पा + तु = पातु.

(अ:) लट् प्रथमपुरुष द्विवचन ह्न धातू + त्स (तर्)
मा+ तस् (ऱ्ह्) = मातर्. पि + तस् (ऱ्ह्) = पितर्. भ्रा + तऱ्ह = भ्रातर्. मा तऱ्ह् या वाक्याचा अर्थ, ते किंवा ती दोघें अन्न मोजून देतात, असा आहे. पि तऱ्ह् या वाक्याचा अर्थ, ती दोघे रक्षण करतात, असा आहे. मातर्, पितर्, भ्रातर, हे शब्द मूळचे द्विवचनी आहेत. यांना प्रातिपदिके समजून, यांना पुन्हा स्, औ, अस् इत्यादी विभक्तिप्रत्यय लागतात. मूळचे हे शब्द द्विवचनी वाक्ये असल्यामुळे, मातरौ म्हणजे मातापिता, पितरौ म्हणजे मातापिता व भ्रातरौ म्हणजे बहीणभाऊ अशा अर्थाचे एकशेष समास का होतात त्याचे कारण समजते.

(अ) केवळ मूळ धातू ह्न दा (देणारा), दृश् (पाहणारा ह्न नेत्र), भिद्, इ.इ.इ.
प्रत्यय लागत नसत अशा स्थितीत प्राथमिक भाषा असताना जी धातूंची मूळरूपे असत तीच नामे म्हणून सप्रत्यय स्थितीत मानू लागले. अप्रत्यय स्थितीत नामे व धातू असे शब्दांचे भेद झाले नव्हते.

(आ) लोट् मध्यमपुरुष एकवचन ह्न धातू + अ
प्रौ + अ = प्रिय, चर् +अ = चर, श्रम् + अ = श्रम. धातूंत काही एक विकार
न होता, त्यापुढे त्वमर्थक अ हा शब्द येत असे. नी ह्न नय् + अ = नय; हू ह्न हव् + अ = हव; हीं रूपे अविकारी भाषेतील नसून पुढील सविकारी भाषेतील आहेत, हे ध्यानात ठेवणे जरूर आहे. प्रौ + अ म्हणजे तू संतुष्ट हो; चर् + अ म्हणजे तू चल; असे मूळ वाक्यांचे अर्थ होते.

(इ) लेट् उत्तम पुरुष एकवचन ह्न धातू + आ
निंद् + आ = निंदा. शंक् + आ = शंका, स्पृह् + आ = स्पृहा, निंद आ या वाक्याचा अविकारी भाषेत मी निंदू असा अर्थ होता.
(ई) लट् उत्तमपुरुष एकवचन ह्न धातू + अन चर् + अन = चरण. स्फुर् + अन = स्फुरण. तप् + अन = तपन, अहन म्हणजे मी. अहन् चा अपभ्रंश अन. त्वर् + अहन् = चर् + अन = चरण. या वाक्याचा अर्थ अविकारी भाषेत मी चलतो असा होता.
(उ) केवळ मूळ धातू अधिक इच्छार्थक किंवा भृशार्थक अस् किंवा स् (सन्नन्ताचे मूळ)
तप् + अस् = तपस्. नभ् + अस् = नभस्, उष् + अस् = उषस्. तप् अधिक अस् म्हणजे अतिशय तापणे. उष् + अस् म्हणजे दाह की उजेड होऊ पहाणे. प्रातस् ह्न प्रातर्, अंतस् ह्न अंतर् इत्यादी सकारान्त किंवा रकारान्त शब्द या वर्गातील आहेत. स् चा उच्चार प्राथमिक भाषेत ऱ्ह होत असे, त्यामुळे या शब्दांचा अंत स् किंवा र् विकल्पाने होतो.
(ऊ) लट् उत्तमपुरुष एकवचन ह्न धातू + नि अथवा अनि (अन प्रमाणें)
वह् + नि = वहिन, अश् + नि = अश्नि, वृष् + नि = वृष्णि, चर् + अनिं =
चरणि, अश् + अनि = अशनि, क्षिप् + अनि = क्षिपणि.
(ऋ) लट् आत्मने प्रथमपुरुष एकवचन ह्न धातू + इ
रुच् + इ = रुचि, कृष् + इ = कृषि, शुच् + इ = शुचि.
(ऋ) लट् परस्मै प्रथमपुरुष एकवचन ह्न धातू + ति
तृप + ति = तृप्ति, भू + ति = भूति, वृध् + ति = वृद्धि.
(लृ) लङ् परस्मै मध्यमपुरुष अनेकवचन ह्न धातू + त
घृ + त + घृत, स् + त = सृत, ऋ + त=ऋत, नृत् + त = नृत्त.
वृ त या वाक्याचा अर्थ. तुम्ही सेचन करता, असा मूळात होता. नृत् + त या वाक्याचा अर्थ तुम्ही वाचता, असा होता.

त्यामुळे या शब्दांचा प्राथमिक मनुष्य वेळ पडेल त्याप्रमाणे धातूसारखाही उपयोग करी व नामासारखाही उपयोग करी. सु किंवा सु हा शब्द ती प्रसवते या अर्थाचे विधान करावयाचे असता सू ते या वाक्यात प्राथमिक मनुष्य स्वतंत्र योजी. सु ते = प्रसवते ती या वाक्यात सू हा शब्द ज्ञानत: क्रियापद म्हणूनही योजिलेला नाही किंवा नाम म्हणूनही योजिलेला नाही, केवळ शब्द म्हणून जसाच्या तसा योजिलेला आहे. हा सू शब्द विणारी, पोरे उत्पन्न करणारी या अर्थी सू म्हणूनही प्राथमिक मनुष्य योजी, दृश् ति या वाक्यातील दृश् शब्द व दृश् म्हणजे डोळा या अर्थाचा दृश् शब्द एकच. दृश् ति हे वाक्य एकदम उच्चारले म्हणजे दृष्टी असा उच्चार होई. दृष्टी या वाक्यालाच पुढे कालांतराने डोळा या अर्थाने नाम किंवा पदार्थ समजू लागले. परंतु मूळात दृष्टी हे वाक्य आहे व त्याचा अर्थ ती तो ते पहाते असा आहे. तात्पर्य, नीति, कृति, भूति, गति, रति, मति, गीति, घीति ही सर्वनामे मूलत: वाक्ये होती. ही बाब लक्षात न आल्याकारणाने पाणिनीने क्तिन् हा कृत्प्रत्यय सांगितला आहे. दृश्, भू, सू, नी या नामांना पाणिनी क्किप् प्रत्यय सांगतो आणि गाफीलपणाने अध्वगत्, सोमसुत्, टीकाकृत् इत्यादी सामासिक शब्दांतील गत्, सुत्, कृत् वगैरे शब्दही क्किप्ने बनले आहेत असे विधान करतो. बोलण्याच्या अतिघसरटीने गति, सुति, कृति इत्यादी वाक्यातील अन्त्य इ चा लोप होऊन गत्, सुत्, कृत्, भृत्, नत्, तत् इत्यादी शब्द बनले आहेत हे आपणास दिसत आहे. त्याअर्थीं यांना व्किप् लावण्यापेक्षा क्तिन् प्रत्यय लावणे शास्त्रोक्त दिसते. त्याचप्रमाणे आत्मनेपदी कृषि, जनि, ऋषि, असि, पणि, पति, पठि, गिलि, गिरि, चूर्णि इत्यादी अनेक प्राथमिक भाषेतील रूपे कालांतराने नामे समजली गेली आहेत. कृष्, जन्, गृ इत्यादी धातूंना इक् प्रत्यय लागून कृषि, जनि, गिरि: इत्यादी नामे झाली आहेत, असे पाणिनी समजतो. तात्पर्य, इ. ति, त् इत्यादी अनेक कृत्प्रत्ययान्त शब्द मूळत: प्राथमिक भाषेतील क्रियापदे अथवा वाक्ये आहेत. साध्या धातूंची अविकृत रूपे म्हटली म्हणजे हेच शब्द होते. प्राथमिक भाषेतील वाक्यापासून वैदिक कुदन्ते जी बनली त्यांची क्रमवार यादीच देतो, म्हणजे हा मुद्दा बळकट होईल.

लोटांत जन् चे प्रथमपुरुषैकवचन जंतु असे. जन् चे आत्मनेपदीं प्रथमपुरुषैकवचन जनि  गंति, कृति, भूति, जंतु, जनि इत्यादी रूपे येथे जोडून दाखविली आहेत. परंतु जुनाट प्राथमिक पूर्ववैदिक भाषेत ही रूपे जोडलेली समजत नसत. कारण, अद्याप मि, सि , ति वगैरे सर्वनामे प्रत्ययांच्या पदवीस पोहोचलेली नव्हती. धातू प्रथम उच्चारीत आणि मि, सि, ति वगैरे त्याचे कर्ते नंतर उच्चारीत. गम् ति, भू ति, जं तु, जन् इ अपृक्त उच्चार प्राथमिक अप्रत्यय भाषेत होत असे. पुढेही प्राथमिक अप्रत्यय भाषा लोप पावली आणि हिच्यातील भूति, जंतु, जनि, कृति, भूमि वगैरे रूपे तदनंतरच्या भाषेत नामे म्हणून समजली जाऊ लागली. नामे आधीची की धातू आधीचे, नामांपासून क्रियापदे झाली, की क्रियापदापासून नामे झाली, अशा एक वाद आहे, त्याचे उत्तर देण्यास हे स्थान योग्य आहे. असे दिसते की क्रियावाचक शब्द व अहम् अ हन् ही सर्वनामे प्राथमिक मनुष्याच्या मुखांतून जरूरीकरता प्रथम बाहेर पडली. या सर्वनाम शब्दांचा व धातुशब्दांचा तो योग करू लागला. सर्वनामांचा व धातूंचा योग अतिपरिचयाने इतका बेमालूम झाला की प्राथमिक भाषा मेल्यावर त्या योगाला च स्वतंत्र नामाची स्थिती प्राथमिकभाषोत्पन्न दुसऱ्या भाषेत आली. तात्पर्य, नामे व धातू या संज्ञा ज्या शब्दांना पुढे वैय्याकरण देऊ लागले ते दोन्ही प्रकारचे शब्द प्राथमिक भाषेत एकाच वेळी उत्पन्न झाले. धातू अगोदर झाले किंवा नामे अगोदर झाली असे कोणतेही एक विधान प्रामाणिक नाही. नंतर दोन चार भाषा झाल्यावर व मेल्यावर धातूंपासून नामे होऊ लागली व नामांपासून धातू होऊ लागले. नुसत्या धातूंचा उपयोग नामासारखा झालेला व नुसत्या नामांचा उपयोग धातुंसारखा होत असलेला संस्कृत भाषेत अनुभवास येतो. दृश् हा धातू नाम होऊ शकतो व कृष्ण हे नाम धातू होऊ शकते. तात्पर्य, प्राथमिक नामे व धातू एकदमच भाषेत झालेली आहेत. नंतर धातूंपासून नामे बनत व नामांपासून धातू बनत. असा हा अन्योन्य जननाचा प्रकार आहे. हा प्रकार संस्कृत वैय्याकरणांना ओळखता आलेला नाही. मूळ धातू म्हणून ज्यांना म्हणतात ते क्रियावाचक किंवा गुणवाचक शब्द असत. या शब्दांना त्या प्राथमिककाळीं धातू किंवा नामें म्हणून विभक्तपणें गणण्याला प्राथमिक मनुष्य शिकला नव्हता.

गाजरपारखी [गर्ह्यपरीक्षी=गज्झापारखी. गर्ह्यतरपरीक्षी= गज्झअरपारिखी = गाजारपारखी = गाजरपारखी ] गाजर या पदार्थाशीं कांहीं संबंध नहीं. अति वाईट परीक्षक, अधम परीक्षक तो गाजरपारखी. (भा. इ. १८३३)

गाठ [ग्रंथि = गांठि = गाठ ] (स. मं)

गांठ [ ग्रंथि: purse = गांठ ] गांठ म्ह० द्रव्याचा कसा. गांठीला पैसा नाहीं.

गांठण [ ग्रंथ् १ कौटिल्ये, ग्रंथनि = गांठण, गांथण ] ( धा. सा. श. )

गांठळ [ग्रंथिल = गांठिल = गांठळ ]

गांठोडी [ ग्रंथकूटी = गांठऊडि = गांठोडी ] ( भा. इ. १८३४)

गांठोडी-डें [ ग्रंथकूटी = गांठीडी-डें ]

गाडगें [ घटकं = गडगें = गाडगें ]

गाडिच्या [ गर्ध्य = गाडिच (निंद्य). गर्दभीय गाढविच्या ] गाडिच्या शब्द गाढविच्या शब्दाहून निराळा.

गाडी [ गंत्री = गाँडी = गाडी ] (ग्रंथमाला)

गांडू [ पोगंड = गांडू (diminutiv ऊ) ( loss of पो ) ]

गांडुळ [गंडूपद = गांडूअड = गांडूल = गांडूळ ] ( वाग्भट-यंत्रविध्यध्याय) (भा. इ. १८३४)

गांडोळ [गंडूपद = गांडोड = गांडोळ, गांडवळ. द = ड = ळ ]

गांथण [ ग्रंथनिः = गांठण, गांथण ] (गांठण पहा)

गांध [ ( गंध् हिंसा करणें ) गंध: = गांध ]

गांधिल [ गंधिल = गाँधिल = गांधिल (हिंस्त्र, दंशक ) गंधाला = गांधील माशी ]

गांधिल (माशी) [ गंधाली = गांधाल = गांधिल ] गंधाली म्ह० गांधिलमाशी. गंध् म्हणजे पीडा करणें. (भा. इ. १८३३)

गांधील माशी [ गंधोली wash = गांधील माशी ]

गाभडी [गर्भधि = गाभडी. गर्भिणी = गाभण ] कपोत इव गर्भधिम् (ऋग्वेद-अ. १-अ. ६-सू. ३० ऋ ४)

गाभसरा [ गर्भस्त्रावः = गाभसरा ] falling of the foetus.

गाभाट [ हन् २ घाते. गर्भघात= गाभाट ] (धा.सा.श.)

गाभार १ [ N. गर्भगृहं = गाभारा M. ]

-२ [(न.) गर्भागारं = गाभारा (पु.) ]