२ दुहेरी जोड धातू
तुद् + अय् + आमि = तोदयामि
तुद् + इष् + अम् = तोदिषम्
नौ + इष् + आमि = नेषामि
हन् + तार् + मि = हन्तास्मि
हन् + इष्य् + आमि = हनिष्यामि
तोदय्, तोदिष्, नेष हे वस्तुत: दुहेरी धातू नसून तिहेरी धातू आहेत, हे पुढे दाखविण्यात येईल, परंतु सोयीकरिता त्यांची गणना येथे दुहेरी धातूंत केली आहे.

या दुहेरी धातू बनविण्याच्या पद्धती खेरीज साध्या धातूपासून अभ्यास नामक विकृतीने अभीक्ष्ण धातू बनविण्याची पद्धती असे, तिला अभ्यस्त पद्धती म्हटले असता वावगे होणार नाही. अभ्यस्त धातू येणेप्रमाणे बनत : १) एका पद्धतीत अभ्यास ऱ्हस्व असे व अभ्यस्ताचा गुण होई. २) दुसऱ्या पद्धतींत अभ्यास दीर्घ असे व अभ्यस्ताचा गुण होई. ३) तिसऱ्या पद्धतीत अभ्यास ऱ्हस्व असे व अभ्यस्त ऱ्हस्व किंवा दीर्घ होई. ४) चवथ्या पद्धतीत अभ्यास व अभ्यस्त या दोहोचा गुण किंवा वृद्धी होई. ५) पाचव्या पद्धतीत अभ्यास ऱ्हस्व राहून अभ्यस्ताचा गुण किंवा वृद्धी होई.

१ साधे धातू
अद् = अद्मि ( अद् + मि)
तुद् = तुदामि ( तुद् + आमि)
हन् = हन्मि ( हन् + मि )
दिश् = दिशामि (दिश् + आमि)
वह = वहामि ( वह् + आमि)
यज् = यजामि (यज् + आमि)
अद्, तुद्, हन् इत्यादी जे वर धातू दिले यांना अविकृत किंवा साधे धातू हे नाव यथार्थ आहे. या साध्या धातूना इतर धातूंचे जोड देऊन जोड धातू बनविण्याच्या पद्धती पूर्ववैदिकभाषात असत त्या पद्धती अशा : १) अय् गतौ धातू मूळ धातूला जोडून जोडधातू बनविण्याची एक पद्धत. २) इष् धातू मूळ धातूला लावून जोड धातू बनविण्याची दुसरी पद्धत. ३) तार् धातू मूळ धातूला जोडून जोड धातू बनविण्याची तिसरी पद्धत. ४) इष्य् धातू मूळ धातूला जोडून जोड धातू बनविण्याची चवथी पद्धत. या चारही जोड धातूंना दुहेरी धातू म्हटले असता चालेल. या दुहेरी धातूंना प्रत्यय येणेप्रमाणे लागत :

* हा तिडन्त विचार धातू प्रकार दृष्ट्या मांडला आहे.

अय् लागून भावय् अंग होते असे जितके म्हणता येईल तितकेच भावय् यातला अय् जाऊन व भाव् यातील आव् चे वृद्धिमूल ऊ होऊन भू हा तद्भव धातू होतो असेही म्हणता येईल. शंकेला उत्तर असे आहे की प्राथमिक आर्य कोणते अंग योजीत होता, भावय् अंग योजीत होता की भू अंग योजीत होता, ते पाहून मूळ धातू भावय् का भू हे ठरवावयाचे असते, म्हणजे मूळ धातू ठरविण्याला इतिहास हे प्रमाण आहे. शोधाअंती असे आढळून येते की प्राथमिक आर्य अत्यंत पुरातनकाळी भूति असे लट् च्या प्रथमपुरुषाच्या एकवचनाचे रूप योजो. त्यावरून भू हा मूळ धातू समजणे न्याय्य होते व भावय् इत्यादी अंगे तद्भव समजणे युक्ति सिद्ध ठरते. एतत्संबंधक तपशील पुढील कलमांत केला आहे.

पूर्ववैदिक भाषांत एक भाषा अशी होती की तीत धातूंत आदी, अंती किंवा मधी काही एक विकार न होता, त्यांना प्रत्यय लागत ह्न त्या अविकरण भाषेत धातुपाठाकत जेवढा म्हणून धातुसमूह पाणिनीने दिला आहे तो सर्व, काही एक विकार न पावता, प्रत्यय घेई उदाहरणार्थ ह्न

* ५२ येथपर्यंत सुबंताचे विवंचन केले. येथून पुढे पाणिनी ज्याला तिङन्त म्हणतो त्याचे विवेचन करतो. तिङन्त प्रक्रिया म्हणजे धातुप्रक्रिया. संस्कृत भाषेतील धातूंच्या प्रांतात शिरले. म्हणजे धातू दोन प्रकारचे आढळतात. १) साधे धातू व २) तद्भव धातू. आदी, अंती किंवा मध्ये कोणताही विकार किंवा फेरबदल न होता ज्यांना मि, सि, ति ही सर्वनामे किंवा आमि, असि, अति ही सर्वनामे प्रत्यय म्हणून लागतात त्यांना साधे धातू हे नाव उत्तम शोभते. उदाहरणार्थ अद्, भू, शक्, हे धातू घ्या. यांची अत्ति, भूति, शक्ति ही रूपे किंवा अदति, भ्वति, शकति ही रूपे धातूला कोणताही विकार आदी, अंती किंवा मध्ये न होता, झालेली आहेत. उलट भू, शक्, वन्द, तृह, क्रौ, साध् हे धातू घ्या. यांची भवति, शक्यति, वन्दते, तृणेढि, क्रीणाति, साध्नोति, अशी आदी, अंती, किंवा मध्ये विकार होऊन रूपे होतात. या रूपातील भव्, शक्य्, वन्द्, तृणे, क्रीणा, साध्नो या अंगांना तद्भव म्हणावे लागते. कारण मूळ भू, शक्, इत्यादी धातूंत काहीतरी विकार होऊन ही अंगे बनतात. तसेच वर दिलेल्या भू, शक् वगैरे धातूंची भावयति, अवीभवत्, भाविषत्, भूयात्, भवेत्, बभूव, बोभोति, बोभूयते, बुभूषति, इत्यादी रूपेही मूळ भू धातूंत विकार होऊन भावय्, बीभव्, भाविष्, भूया, भवेय्, बभूव्, बोभो, बीभूय्, बुभूष, इत्यादी विकृत अंगांपासून बनतात. सबब, या भावय्, बीभव्, भाविष् इत्यादी धातूंनाही तद्भव धातू म्हणणे योग्य दिसते. येणेप्रमाणे संस्कृत भाषेत दोन प्रकारचे धातू आहेत. साधे व तद्भव पैकी साध्या धातूंचे विवेचन व पृथक्करण प्रथम करतो. ज्या धातूचे अंग स्वत: अविकृत धातूच असतो तो साधा धातू आणि जे अंग अभ्यास, द्वित्त्व, इतर धातूंचा जोड वगैरे विकारांनी आदी, मध्ये किंवा अंती मूळ धातूहून बदलेले असते ते अंग तद्भव धातु. साध्या धातुपासून तद्भव धातू ओळखण्याचे हे साधन आहे. शंका निघेल की भावय्, बीभव्, भाविष्, भूया, भवेय्, बभूव्, बोभो, बोभूय, बुभूष्, भू यापैकी अमुकच अंग मूळधातू व बाकीची अंगे तद्भव धातू ठरविण्यास काय प्रमाण आहे? भू हा मूळ धातू समजण्यापेक्षा, भावय् इत्यादी मूळ धातू धरल्यास काय बिघडते? भू ला वृद्धी होऊन व

                                                   आत्मने                       परस्मै
लङ् ह्न त् + अ = त; विन्त                                                  विन्
लेट् ह्न अ + त् + अ = अत; विन्दत                                       विन्दत्
लट् ह्न ए = विन्दे
लट् ह्न त् + अ + इ = ते; विन्ते
                          अ                        विन्द
लेट् ह्न अ + ते = अते; विन्दते
लेट् ह्न अ + तै = अतै; विन्दतै                                             विंतु
लोट् ह्न त् + अ + अम् = ताम; वित्ताम्                                  विन्दीत्
लिङ् ह्न ईत्; विन्दीत

लङ् ह्न अंक्रमीम्, अवधीम्, अप्रभौ , अक्रमीत्, अवधीत्
अग्रभीत्, अक्रमौ:, अवधी:, अग्रभी:
लेट् ह्न क्रमत्, वधत्, ग्रभत्
लट् ह्न क्रमौति, वधौति, ग्रभौति
लेट् ह्न क्रमति, वधति, ग्रभति
लोट ह्न क्रमीत्, वधीतु, प्रभीतु
संस्कृत भाषेचा उलगडा (१३७)
लोट ह्न क्रमीयात्, वधीयात्, ग्रभीयात्, दुहीयात्

(मॅकडोनल्ड या रूपाचा चुकीने इष् एवरिस्टमध्ये समावेश करतो पृ. ३८२)

लङ् ह्न अशरैत् ( अ + ऐत = ईत), असपर्यैंत्
लट् ह्न शरैति
लोट् ह्न शरैतु
लिङ् ह्न शरैयात्

प्रथमपुरुषाच्या एकवचनी आत्मनेपदी रूपात जो अ सर्वनामाधिक्याचा चमत्कार आढळतो तोच द्विवचनी रूपातही आढळतो. निदर्शनार्थ प्रथमपुरुष द्विवचनाचे तक्ते देतो.
लङ् ह्न अत्; गमत्, विदत्, अदत्, अदुहत्, करत्
लेट् ह्न अ+ अत्; गमात्, विदात्, अदात्, करात्
लट् ह्न अति; गमति, विदति, अदति, करति
लेट् ह्न अ + अति; गमाति, विदाति, अदाति, कराति
लोट् ह्न अतु; गमतु, विदतु, अदतु, करतु
लोट् ह्न अतात्; गमतात्, विदतात्, अदतात्, करतात्
लिङ् ह्न ई + अ+ अत् = गम्यात्, विद्यात्, अद्यात्, कर्यात्
लङ् ह्न अत् + अ = अत; विदत, दुहत
लेट् ह्न अ (आज्ञार्थक) + अत् + अ = आत, विदात, दुहात
लट् ह्न अत् + अ+ इ= अते; विदते, दुहते
लेट् ह्न अ + अत् + अ+ इ = आते; विदाते, दुहाते, मुचाते
लट् ह्न अ+ इ = ए; विदे, दुहे
लेट् ह्न अ+ अत + ए = आतै; विदातै, दुहातै
लोट् ह्न अ + त् + अ + अम् = अताम्; विदताम्, दुहताम, सदताम्,
लोट् ह्न अ + अ+ अम् = आम् = विदाम्, दुहाम्
लिङ् ह्न अ + इ + त् + अ = एत; विदेत, दुहेत

आत्मने

लङ् ह्न अ; अदुह ( हा दूध काढता झाला.)
लङ् ह्न त् + अ= त; कृत, भूत, दिष्ट, इद्ध, दुग्ध
(तो दूध काढता झाला.)
लेट् ह्न अ (आज्ञार्थक) + त् + अ = अत; इधत दुहत
लट् ह्न त्+ अ+ इ= ते, इद्धे, दुग्धे, दिष्टे, कृते, भूते ( तो)
लेट् ह्न अ+ त्+ अ+ इ = अते; इधते, दुहते, दिशते ( तो)

लट् ह्न अ= गम, दुह, सन कृष, शुच, अद.
लट् ह्न अ + इ= ए इधे, दुहे, दिशे (हा)
लट् ह्न इ = सनि, कृषि, रुचि, ऋीडि, शुचि
लेट् ह्न अ (आज्ञार्थक) + त+ ए = अतै; इधतै, दुहते (हा)
लोट् ह्न त् + अ (आज्ञार्थक) + अम् = ताम्; दुग्धाम्
लोट् ह्न अ (आज्ञार्थक) + अम् = आम्; दुहाम् विदाम्.
लिङ् ह्न इ+ ई +त्+ अ = ईत; गमीत, दुहीत, आसीत.

णिजन्त, सन्नन्त, यङन्त, यङ्लुगन्त, सिबन्त, लुट्, लृट् व आशीर्लिंङ् या धातूचीं प्रथमपुरुषी एकवचनी रूपे वर दिलेल्या कोणत्या ना कोणत्या तरी तक्त्यांत पडतात. सबब त्यांचा येथे पृथक् नकाशा दिला नाही. तक्त्यांतील आत्मनेपदी रूपात आत्मत्वदर्शक अ सर्वनामाचे आधिक्य सर्वत्र प्रतीयमान होते.

परस्मै

लङ् ह्न त्; गन् ( म् त्) यात ऐत् ( अ+इ+त्) धातु भूत्,
अत् ( द् त् ) अर्स्त्, कृत्
लङ् ह्न त् + अत् ; ऐतत् ( अ+ इ+ त् + अत्)
लेट् ह्न अ + त्; गमत् , यात्, भुवत्, अदत्, असत्, क्रत्
लट् ह्न ति; गन्ति, याति, भूति, अत्ति, अस्ति, कृति
लेट् ह्न अ + ति; गमति, याति भुवति, अदांते, असति क्रति.
लेट् ह्न तु; गंतु, धातु, यातु, गातु, भूतु, तंतु, अत्तु, मंतु, अस्तु, वस्तु, कृतु.
लोट् ह्न उ मृदु, विधु, तनु, मनु
लोट् ह्न तात्; गंतात्, यातात्, भूतात्, अत्तात्, अस्मात्, कृतात्
लिङ् ह्न ई+ त् = गमीत्, यमीत्

लोट् ह्न न्, अंताम्; विन्दताम्
लिङ् ह्न न्, अ+ ई + त् + अ; विन्देत
लङ् ह्न न् + उ + अत् = न्वत्, अजिन्वत्
लेट् ह्न न् + उ + अ + अत् = न्वात्, जिन्वात्
लट् ह्न न् + उ + अति = न्वति, जिन्वति
लेट् ह्न न् + उ + अ + अति = न्वाति, जिन्वाति
लोट् ह्न न् + उ + अतु= न्वतु, जिन्वतु
लोट् ह्न न् + उ + अ+ तात् = न्वतात् , जिन्वतात्
लिङ् ह्न न् + उ + एत् = न्वेत, जिन्वेत्

लङ् ह्न न् + अ+ इ त् = ने त् अतृणेट् (ह् त्)
लेट् ह्न न् + अ अत् = न अत, तृणहत्
लट् ह्न न् + अ+ इ ति = ने ति, तृणेढि
लेट् ह्न न् + अ अति = न अति, तृणहति
लोट् ह्न न् + अ+ इ तु = ने तु, तृणेढु
लोट् ह्न न् तात्, तृण्ढात्
लिङ् ह्न न् यात्, तृंह्यात्

लङ् ह्न इ + अ + त् = यत् , नश्यत्
लेट् ह्न इ+ अ + अ+त = यात्,नश्यात्
लट् ह्न इ+ अ + ति = यति, नश्यति
लेट् ह्न इ + अ + अ+ ति = यति, नश्याति
लोट् ह्न इ + अ+ तु = यतु, नश्यतु
लोट् ह्न इ + अ+ तात् = यतात् नश्यतात्
लिङ् ह्न इ+ अ+ इ + त् = येत्, नश्येत्

लङ् ह्न इ + अ + त् + अ = यत्, नश्यत
लेट् ह्न इ + अ + अ (आज्ञार्थक ) + त् + अ = यात, नश्यात
लट् ह्न इ+ अ+ त् + अ+ इ = यते; नश्यते ( तो नासतो)
लेट् ह्न इ + अ+ अ (आज्ञार्थक) + त् + अ+ इ = याते;
नश्याते ( तो ना सो )

लट् ह्न इ + अ+ अ+ इ = ये; नश्ये ( हा नासतो)
लेट् ह्न इ+ अ+अ+ अत+ ए = यातै; नश्यातै ( हा नासो)
लोट् ह्न इ + अ+ त् + अ+ अम् =यताम्; नश्यताम्
लिङ् ह्न इ+ अ+ ई+ त्+ अ = येत; नश्येत

लङ् ह्न न् + अ+ त् = न त् ( तो हा तो) अरुणत् (ध्त्)
लेट् ह्न न् + अ अ+ त् = न अत् रुणधत्
लट् ह्न न् + अ ति = न ति रुणद्धि
लेट् ह्न न् + अ अति = न अति रुणधति
लोट् ह्न न् + अ तु = न तु, रुणद्धु
लोट् ह्न न् + तात् = न् तात्, रुन्द्धात्
लिङ् ह्न न् + यात् = न् यात्, रुन्ध्यात्
लङ् ह्न न् , त् + अ= न्, त्; युङक्त (परोक्ष = भूत) , वि
लेट् ह्न न् + अ, अ + त् +अ = न अत; युनजत (परोक्ष)
लट् ह्न न्, त् + अ+इ = न् ते; युङक्ते (तो योजतो)
लेट् ह्न न् + अ, अ , त् + अ + इ = न, अते; युनजते ( तो योजो)
लट् ह्न न, अ + इ, = न्, ए, युञ् जे ( हा योजो)
लेट् ह्न न् + अ, अत + ए = न, अतै; युनजतै ( हा योजो)
लोट् ह्न न, त् + अ+ अम् = न्, ताम्; युङ्क्ताम्
लिङ् ह्न न्, ई + त् + अ = न्, ईत; युञ्जीत

लङ् ह्न न् अत्, विदन्त, उम्भत, लिम्पत्
लेट् ह्न न् अ + अत् , विन्दात्, उम्भात्, लिम्पात्
लट् ह्न न् अति, विन्दति, उंभति, लिम्पति
लेट् ह्न न् अ + अति, विन्दाति, उंभाति, लिंपाति
लोट् ह्न न् अतु, विन्दतु, उंभतु, लिंपतु
लोट् ह्न न् अतात्, विन्दतात्, उंभतात्, लिंपतात्
लिङ् ह्न न् एत्, विन्देत्, उम्भेत्, लिम्पेत्

लङ् ह्न न्, अत् + अ = न्, अत; विन्दत (परोक्ष)
लेट् ह्न न्, अ + अत् + अ= न्, आत; विनूदात (परोक्ष)
लट् ह्न न्, अत् + अ+ इ = न् अते; विन्दते ( तो मिळवितो)
लेट् ह्न न्, अ+ अते = न् आते; विन्दाते ( तो मिळवो)
लट् ह्न न्, अ + इ = न्, ए; विन्दे ( हा मिळवितो)
लेट् ह्न न्, अ (आज्ञार्थक) + अत + ए= न्, आतै ; विन्दातै
(हा मिळवो)