ओचित् सखायं सख्या ववृत्यां, पितु र्नपातं आदधीत, यमीचे हे म्हणणे यमाला रुचले नाही. तत्रापि यमी यमाला आग्रहाने म्हणते की,
जायेत पत्ये तन्वं रिरिच्याम् विचिद गृहेव रथ्येव चक्रा.
इतकेच बोलून यमी गप्प बसली नाही. ती यमाला आणीक असे म्हणाली की, भाऊ असतांना बहीण अनाथ राहिली व दुःख भोगीत पडली, तो भ्राता कसला ?

किं भ्राताऽसद्यदानाथं भवाति ।।
किमु स्वसा यन्निर्ऋति र्नि गच्छात् ।।

येथे भ्राता लक्ष्य आहे. भ्रातृ वे भर्तृ हे दोन्ही शब्द भृ भरणे, पालन करणे या धातूपासून निघालेले असून दोन्ही शब्दांचा अर्थ पालन करणारा, रक्षण करणारा, भरण करणारा असा आहे. पैकी भ्रातृ हे रूप भर्तुं या रूपाहून जुनाट आहे. बहिणीचे म्हणजे भगिनीचे पतिभावाने भाऊ भरण करीत, सबब भावांना भ्रार्तृ हे नाव अतिप्राचीन आर्षकाली पडलेले आहे. स्वसृ हा शब्दही हाच इतिहास सांगतो, स्वान् सरति अनुगच्छति इति स्वसा. स्वतःच्या कुळातील भावांना जी अनुसरते ती स्वसृ. भ्रातृशीं शरीरसंबंध ठेवी, व त्या संबंधामुळे ती सनाथ म्हणजे सुसंरक्षित होई हा मूळ इतिहास. तात्पर्य, सोदर बहीणभावांचा शरीरसंबंध अत्यंत प्राचीन आर्षकाली होत असे, या भारतीय ऐतिहासिक विधानाला ऋग्वेदांतील वचनांचा दुजोरा मिळतो. ह्या अतिप्राचीन आर्ष चालीसंबंधाने येथे एक इशारत देऊन ठेवणे युक्त आहे. सख्खे, सोदर, चुलत, चुलतापुतणी, हे शब्द व शरीरसंबंध इतिहासकार जे व्यास व ऋग्वेदकार जे मंत्रकर्ते ऋषी त्यांच्या काळचे आहेत, मूळ ब्रह्मदेव व दक्षप्रजापती यांच्या अतिप्राचीन काळचे नाहीत. ब्रम्ह व दक्ष यांच्या काली भाऊ, बहीण, चुलता, पुतणी संबंध समाजात उद्भवले नव्हते व अर्थात् माहीत नव्हते, फक्त स्त्री आणि पुरुष, दोन संबंध तेवढे समाजाच्या लक्षात आलेले होते. तथापि असाही एक प्राचीन काल होता की ज्या काली हा भेद भिन्नलिंगदर्शक शब्दांनी दर्शविण्याची क्लृप्ती आर्यांना सुचली नव्हती. उदाहरणार्थ, ऋषिः हा शब्द मंत्रद्रष्टया स्त्रीपुरुषांना सूक्तांच्या मथळ्यावर लावलेला आढळतो. ऋषिः हे रूप वैय्याकरणदृष्टीने पुल्लिंगी आहे, पण " अस्य सूक्तस्य वाग ऋषिः " या वाक्यात ऋषि हा शब्द स्त्रीलिंगी वाग् या शब्दाला जोडलेला आहे. तात्पर्य, स्त्रियांचा व पुरुषांचा दर्जा एका अतिप्राचीन रानटी काली समान मानण्याची रीत प्रचलित होती, हे ह्या स्त्रीलिंगी व पुल्लिंगी ऋषिः रूपावरून अनुमानता येते. या अनुमानाशी प्रस्तुत आपणास विशेष कर्तव्य नाही. सध्या आपण एवढेच शोधण्याचा व साधार सांगण्याचा यत्न करीत आहोत की प्राचीन आर्यकाली बहीणभावांचा पतिपत्नीभावाने व्यवहार चालत असे. हा व्यवहार प्राचीन आर्य लोकांतल्याप्रमाणेच तत्समकालीन इतर प्राचीन समाजात असलेला आढळतो. पांच सात हजार वर्षांपूर्वीच प्राचीन मिसर समाजांत बहीण भावंडांच्या लग्नाची चाल जारीने प्रचलित होती व ती क्लियोपट्रेच्या कालापर्यंत टिकली होती हे इतिहासात नमूद आहे.

ह्या होय्सळ ऊर्फ पोय्सळ आडनांवाचा अपभ्रंश भोसल होण्या सारखा आहे. पो-वो-बो-भो अशा परंपरेनें पोसळ शब्द भोसल होऊं शकतो. पोय्सळ यांचें मूळ गांव शशकपुर, पुर, पद्र हे शब्द ग्रामनामांच्या अंतीं समानार्थानें लावण्याची चाल पुरातन आहे. शशकपद्र शब्दाचा अपभ्रंश ससोदें, शिसोदें असा होऊं शकतो. तात्पर्य पोय्सळ राजे मूळचे शिसोदें ह्या गांवचे राहणारे. भोसले हे शिसोदे गांवचे राहणारे मराठी बखरींतून महशूर आहेत. तेव्हां भोसला हा शब्द पोय्सळ ह्या शब्दा पासून निर्वचिण्यास आधार आहे व भोसले हे पोय्सळ असण्याचा संभव आहे. सिंद, पल्लव, इत्यादि मराठा क्षत्रियां प्रमाणें होय्सळ ऊर्फ पोय्सळ हे फार पुरातनकालीं वसाहत करण्यास म्हैसूर प्रांतांत उतरले व तेथून वसाहती करीत करीत दंडकारण्यांत पसरत असतां भोसले ह्या अपभ्रंशानें प्रथित झाले. (५) बिंब, भौम, भोज, ह्या आडनावां प्रमाणें च नाइते, नायते हें हि. राजांचें आडनांव बखरींत येतें (पृष्ट ६६।६७।७१). कवळी, दरणे इत्यादि बारा खुमांत नायत्यांची गणना बखरकारानें केली आहे. ह्या बारा खुमांस आधार सोमवशाचा; व्यभिचारोत्पन्न म्हणून मान्यां वेगळे; असे शब्द बखरकार योजितो. टिळा, विडा, इत्यादि जे मान ते नायते इत्यादि. खुमांना म्हणजे कुळांना नाहींत, कारण ते व्यभिचारजन्य आहेत म्हणजे संकरजातीय आहेत. कवळी, दरणे, माळी, इत्यादि सर्व शब्द संस्कृतोत्पत्र आहेत. नायते ह्या शब्दाचें संस्कृत मूळ काय असावें तें माझ्या लक्ष्यांत अद्याप आलें नाहीं. (६) तांडेला ह्या कुळाचा म्हणजे जातीचा निर्देश बखरकार करतो. हें कूळ सोमवंशी किंवा सूर्यवंशी अस्सल किंवा संकर वगैरे माहिती बखरकार देत नाहीं; फक्त एका तांडेल्या व्यक्तीस पंक्तीस घेतल्याचा व तत्संबंधानें उद्भवलेल्या ग्रामण्याचा प्रपंच तेवढा सविस्तर दोनदा करतो. ह्या वरून तांडेले ही जात कोंकणांत सोमसूर्यवंशीयांच्या पूर्वी आली व सोमसूर्यवंशीयांशीं तिचा कोणता हि संबंध नाहीं, हें उघड होतें. तांडेला जातीला मांगेला हें दुसरें नांव आहे. नाशीक येथील एक, तीर्थोपाध्ये- अन्नाजी नानाजी चंद्रात्रे- यांच्या वही वरून पहातां असे दिसतें कीं ही जात आपला संबंद निर्देश, मांगेले-तांडेले असा दुहेरी करते, नुसता मांगेले किंवा नुसता तांडेले असा एकेरी करीत नाहीं. पैकीं मांगेला हा सामान्यजातिवाचक शब्द असून तांडेले हा उपजातिवाचक पोटभेददर्शक शब्द आहे. तांडा म्हणजे नावांचा किंवा नांवेंतील खलशांचा समूह. तांड्याचा जो पुढारी तो तांडेल. तांडेल-तांडेला हा धंदावाचक शब्द आहे. तंडक ( समूह, ओळ) + इरः (प्रेरक, चालविणारा) = तंडकेर (तांड्याचा चालक). तंडकेर = तांडेल (नावांचा किंवा नाविकांचा पुढारी). मांगेल हा शब्द मांग + इल अशा दोन शब्दांचा समास आहे. पैंकी मांग हा शब्द मातंग ह्या शब्दाचा अपभ्रंश समजणें येथें युक्त नाहीं. कारण मांगेल लोक अस्पृश्य नाहींत, पूर्ण स्पृश्य आहेत. तेव्हां मांगेल ह्या संयुक्त शब्दांतील मांग ह्या शब्दाचे मूळ अन्यत्र शोधिलें पाहिजे. मूळ शोधण्यास ज्या अर्थी प्रयास पडतात त्या अर्थी मांगेल हे लोक कोंकणांत फार प्राचीन कालीं आलेले आहेत असें समजावें लागतें. नाशिक येथील चंद्रात्रे यांच्या जवळील तिस-या नंबरच्या वहीच्या ५२।५३ पानां वर मांगेल्यांचे जे लेख आहेत त्यांतील चार लेख येणें प्रमाणें आहेत:-

                                                                      नोंद ५ वी
                                            कृष्णा. पी. माधव आ. बिलु पं. जानु भा. रामचंद्र चे
                                            बाबु सा. चु. झांबु चे शनिवार सा. लशुमा व
                                            जानु चे भीमी माता- बुधीबाई. शीनवार ची मा.
                                            तीरमखी- शीनवारची स्त्री गंगाबाई. सा. शीनवार ची
                                            बहीन दोवारकाबाई सा. जात मागेले ताडेले आ. पाकघरी
                                            गा. घीवली ता. माहीम.

कसब्याखेरीज पांचा गावी पांच वाडे मोठे आहेत लाहान लिहिले नाहीत याप्रमाणे ते काली वडीलाची नादनूक होती धनी हि चालवीत होते वडील दिवाणदारी करीत होते ते समई जोसीयाचे वाईट केले नाही ऐसे असता जोसी आमचे घर बुडवावयासी बसले आहेत तरी आमचा खरा विषय आहे श्रीमंत सार्वभौम आहेत तुह्मास येथील अधिकारी सांगीतला परशुरामपंत दादायाणी चौकसी केली आहे ती कोठवर लिहावी कागदपत्र आपणाकडे पा। आहेत आपण कचा मजकूर श्रीमंतास समजावावा चिरंजीव राजश्री बालभट्यासी आपणाकडे पाठऊन द्यावे ऐसे असिल्यास लिहावे पत्र येताच पाठऊन येऊ श्रीमंतांच्या राज्यात आमचा भाग्योदय अधिकोत्तर जाहाला ऐसे नाही किंवा कसब्यातील वतनदारी बुडाली याकरिता वाडा बांधावयाचा उद्योग केला ऐसे नाही खोती कुलकर्ण मानपान सर्व चालत आहेत श्रीमंतांचे सामराज्य जाले चिरंजीव बाबास संतान नाही या जाग्यात राहिल्याने संतान होईल ऐसे जोसी याणी भविष्य सांगीतले व मुलाची जागा दिवा लावावा आणि चिरंजीवास एक वर्षभर कुटुंबसुध्दा ठेवावा याउद्देशे एक सोपा बांधिला आहे जोसी याणी आमचा नव्हे ह्मटल्याने नव्हेसा होणार नाही आह्मी देशमूख माहालचे गाव बाहात्तर आहेत इतके खोत व माहार व गुरव यांस आमचा वाडा ठाऊक आहे चिंता नाही धन्यानी चौकसी मात्र केली पाहिज च्यतुर पुरुष जाणे राजवाडे पाहिल असतील त्याणे आमचा वाडा पाहिल्यानंतर ब्राह्मणाची वस्ती वाडा मातबर वस्तीचा ऐसे तेव्हा च ध्यानात येईल जोसी सरकारचे हितकर्ते ह्मणावे तरी कसब्यात सरकारी जाग्यावरी सरकारची आज्ञा न घेता व आह्मी पांढरीचे धनी त्यास हि न पुसता आपाजी नरसी गानू याणी वाडा बांधोन राहिले व झाड माड हि केले आहे त्याची गोष्ट सरकारांत बोलत नाही आमचा विषय खरा असता ज्ञातिद्वेष करितात यास आमचा उपाय काय परंतु श्रीमंतांचे घरी हा विचा नाही वेदशास्त्रसंपन्न राजश्री विद्याधर जोसी यांचे पिते कैलासवासी कृष्ण जोसी यांची आह्मावरी बहुत च कृपा होती ती त्याणी पाहिली आहे व विद्याधर जोसी हि कृपा च करितात त्यांचे भाऊबंद येथे बंखेडे करितात परंतु ते यात तिलतुल्य यमन घालीत नाहीत प्रस्तुत आमचा भोग आहे कसब्यात आमचा बारा खंडीचा कुणबाब आहे लोकांस जागे मिरास करून वडीलांनी व आह्मी परंपरागत देत च आहो ऐसे वर्तमान असता दरबारांत विचार करून आज्ञा होत नाही तेव्हा कालमहिमा व आपला लाभकाळ असो आमचे त्राते तुह्मी आहा भाऊ तुमचा व माझा स्नेह त्याचें सार्थक हे च आहे हाली दोन जोसी सड्याची बातमी सांगावयाकरिता गेले आहेत तरी परशुरामपंत दादाचा लेख च श्रीमंतांस दाखवावा श्रीमंत कैलासवासी बाजीरावसाहेब सुपेयाहून सासवडी देशमुखाचे वाड्यात राहिले तेथे पुरंदर्‍ये आले ते देशमुखयाचे वाड्यांत येऊन राहिले श्रीमंत नानासाहेब यांचा जन्म देशमूख यांच्या वाड्यात जाहाला हे वर्तमान तुह्मास दखल असावे बहुत काय लिहिणे लोभ करावा हे विनंति

(२) महाभारतांत व हरिवंशात प्रथम प्रजोत्पत्ती ब्रह्मदेवापासून झाली असे वर्णन आहे. आदिपर्वाच्या ६६ व्या अध्यायांत ब्रह्मदेवापासून वंशावळ दिली आहे ती अशी :

ह्या वंशावळीत (१) पहिली लक्ष्यात घेण्यासारखी बाब म्हटली म्हणजे दक्ष व दक्षा ह्या सख्ख्या बहीणभावंडांचा शरीरसंबंध ही होय. ब्रह्मदेवाच्या उजव्या आंगठ्यापासून दक्ष झाला व डाव्या आंगठ्यापासून दक्षाची भार्या झाली. दक्षाच्या ह्या भार्येचे किंवा बहिणीचे नाव व्यासांनी दिलेले नाही. व्यासांची ही कदाचित् नजरचूक असेल किंवा त्यांच्यापर्यंत ही पुरातन कहाणी जेव्हा पोहोचली तेव्हा ह्या स्त्रीचे नाव लोककथेतून नष्ट झाल्यामुळे व्यासांनी ते सहजच दिले नसेल. कारण कोणतेही असो, दक्षाच्या बहिणीचे नाव व्यासांच्या महाभारतात नमूद नाही एवढे खरे. समजुतीच्या सौकर्यार्थ ह्या बाईचे नामकरण मी दक्षा म्हणून केलेले आहे. वंशावळीतील (२) दुसरी लक्ष्य बाब अशी की ब्रह्मदेवाचा नातू जो कश्यप त्याने आपल्या १३ चुलतबहिणींशी समागम केला आणि (३) तिसरी लक्ष्य बाब ही की ब्रह्मदेवाचा पुत्र जो धर्म त्याने आपल्या १० पुतण्यांशी संगनमत केले. तात्पर्य, सख्खी भावंडे, चुलतभावंडे व चुलता-पुतणी यांचे शरीरसंबंध प्राचीन आर्षकाळी होत असत असे इतिहासकार जे महर्षी व्यास ते लिहून ठेवतात. परंपरेने समाजात ज्या लोककथा चालत येतात त्यांचा स्वतंत्रपणे उल्लेख ज्या इतिहासपुराणांतून येतो तो इतिहास वर लिहिल्याप्रमाणे अतिप्राचीन आर्य समाजांत प्रचलित असलेल्या चालींचा निर्देश करतो. भारतहरिवंशादी इतिहासातून उल्लेखिलेल्या ह्या चालींचा निर्देश ऋग्वेदादी ग्रंथांतूनही आढळतो. ऋग्वेदाच्या दहाव्या मंडळातील दहावे यमयमी-संवादात्मक सर्वप्रसिद्ध सूक्त एतत्प्रकरणी विचारार्ह आहे. यम आणि यमी अशी दोन सोदर बहीणभावंडे ऋग्वेदाहूनही प्राचीन काळी आर्षसमाजात होऊन गेली. यम आणि यमी ही व्यक्तिनामे यमाजी व यमूबाई, यमाबाई या रूपाने अद्यापही आपल्या म्हणजे ऋषींचे वंशज जे आपण त्यांच्या समाजात सर्रहा प्रचारात आहेत. यमी आपल्या सोदर भावाला म्हणते की तू माझ्याशी पतिभावाने वाग व आपल्या बापाचा नातू माझ्या ठायी उत्पन्न कर.

प्रकरण १ ले
स्त्रीपुरुषसमागमसंबंधक कित्येक अतिप्राचीन आर्ष चाली

(१) मित्राला किंवा अतिथीला स्वस्त्री संभोगार्थ देण्याची चाल पुरातनकालापासून पाणिनीच्या कालापर्यंत भारतीयांत होती. सध्याच्या आपल्या नीतीप्रमाणे पाहता, ही चाल आपणास नीतिबाह्य व चमत्कारिक वाटते; परंतु या उत्क्रमिष्णु जगतात सर्वच वस्तूंना जंगमत्व असल्यामुळे, नीती ही वस्तुदेखील उत्क्रमिष्णु आहे, स्वयंभू, स्थाणु किंवा स्थिर नाही. त्या त्या काळी ती ती चाल नीतिमत्तेची समजली जाते व वाटत्ये इतकेच. तो काळ पालटला व समाजात अंतर्घर्षणाने किंवा बाह्य प्रेरणेने बदल झाले म्हणजे ती जुनी व वहिवाटेतून गेलेली किंवा जात असलेली चाल नीतिबाह्य व चमत्कारिक भासून तिची गणना गर्ह्य वस्तूंत होते. गर्ह्य म्हणजे समाजाला अमान्य एवढाच अर्थ मुळात असतो हे विसरता कामा नये. अशा गर्ह्य म्हणजे सध्याच्या समाजाला अमान्य व विलक्षण भासणाच्या अशा स्वस्त्रीसमर्पणाव्यतिरिक्त इतर कित्येक चाली पुरातन आर्य समाजात, पृथ्वीच्या पाठीवरील इतर प्राचीन व अर्वाचीन कमजास्त रानटी समाजातल्याप्रमाणे प्रचलित होत्या. पैकी काहींचा निर्देश पुढे करतो.

(१) नागिं चित्वा रामां उपेयात् अयोनौ रेतो धास्यामीति p. ३७५४ (कांड ५-६-८). They used to lie promiscuity with any woman. Thatwas prohibited by this मंत्र ते कोणत्याही स्त्रीबरोवर मुक्तपणे समागम करीत. त्याला या मंत्राने बंदी केली.
(२) एतं वै पर आट्णारः प्रजाकामा सहस्त्रं पुत्रान् अविन्दंत ३७६१ (५-६-५)
(भारतीय विवाहसंस्थेविषयी निबंध तयार करण्याकरिता राजवाड्यांनी केलेली टिपणे आतापर्यंत छापिली. यापुढे या विषयावर त्यांनी लिहिलेले निबंध छापण्यास सुरुवात केली आहे. या अंकात छापलेला पहिला निबंध हा मागे ‘चित्रमयजगत् 'मध्ये १९२५ सालात छापला होता. बाकीचे निबंध छापले न गेल्यामुळे ते यापुढे देण्यात येणार आहेत.-संपादक)

(५३) ऋषूणां जर्णिः (१-१८-१२७-११) ऋषि = ऋषु.
(५४) भगम् = भजनीयं - भगिनी one who has a भजनीय भग (भोक).
(५५) उभा तरेते अभि मातरा शिशुम् (१-२१-१४०-३) both the parents approach the child.
(५६) आदिन्मातृराविशद्यास्वा शुचिरहिंस्यमान उर्विया विवावृधे ।
अनुयत्पूर्वा अरुहत्सनाजुवो नि नव्यसीष्ववरासु धावते (१-२१-१४१-५) अग्नि lies with his old and young mothers-promiscuity (आपल्या वृद्ध आणि तरुण मातांबरोबर समागम करतो).
(५७) जानन्नेव जानती र्नित्य आ शये lies with well-known girls and assumes an innocent form in the presence of elders. प्रसिद्ध मुलींच्याबरोबर वडीलधा-यांसमोर निष्पाप असल्याचे दाखवितो (१-२१-१४०-७/८). youngsters co-habiting in the absence of elders. शंकर पंडित calls it गूढार्थ. वडीलधा-यांच्या गैरहजेरीत एकत्र विहार करणारे तरुण. शंकर पंडित याला गूढार्थ म्हणतात.
(४४) यूयं शचीभि र्विमदाय जायां न्यहथुः पुरुमित्रस्य योषाम् (१-१७-११७-२०) you gave a girl woman as wife to विमद (तू विमदाला स्त्री पत्नी म्हणून दिलीस).
(४५) योषा वृणीत जेन्या युवां पती (१-१७-११९-२०) सूर्या or ऊर्जानी made you two her masters-polyandry (सूर्याने तुम्हा दोघांना आपले पती केले—बहुपतित्व).
(४६ ) तनूनपात् son of son (तनूचे मुलगे तनु son नपात् son (मुलगा).
(४७) दश प्रमतिं जनयंत योषणः (१-२१-१४१-२) ten women generated अग्नि (दहा स्त्रियांना जन्म दिला).
All the women of a clan were the mothers of all the children of the clan (टोळींतील सर्व स्त्रिया टोळींतील सर्व मुलांच्या माता).

३१. बखरींतील मजकुराच्या वस्तुप्रामाण्याची विचिकत्सा झाल्या वर, अवांतर गौण आक्षेपांचा परामर्श घेण्यास अवसर सांपडतो. (१) केशवाचार्य ज्या बिंबवंशीय राजांची नामावळी देतो ते बिंबवंशीय राजे वस्तुसृष्टींतील आहेत हें मान्य करून, आक्षेपक असा मारक प्रश्न करतो कीं बिंब हें उपनाम भारतवर्षांतील लोकांत केव्हां तरी प्रचारांत होतें या विधानाला प्रमाण काय? बिंब हें उपनांव जर भारतवर्षांत केव्हां हि प्रचारांत नसेल, तर शक १०६० त तें एका राजवंशाचें वाचक होतें हें म्हणणे लंगडें पडतें आणि त्या राजवंशाचें अस्तित्व हि संशयित होतें. शंकेला उत्तर आहे. बिंब या शब्दाचा उल्लेख कात्यायन आपल्या वार्त्तिकांत करतो व गोत्रप्रत्यय त्या शब्दाला कसे लागतात तें सांगतो. " सुधातुरकङ् च " ह्या पाणिनीय सूत्राला “व्यास-वरुड-निषाद-चांडाल-बिंबानां चेति वक्तव्यम्" अशी पुस्ती कात्यायन देतो. बिंब शब्दाला अक् व इ प्रत्यय लागून बैंबकि असा अपत्यवाचक शब्द निर्माण होतो. बिंब हें गोत्रनाम ऊर्फ आडनांव पाणिनीला माहीत नाहीं, परंतु कात्यायनाच्या वेळे पासून भारतवर्षांत प्रसिद्ध आहे. (२) बिंब ह्या आडनांवा प्रमाणें भौम हें आडनांव हि असें च प्राचीन आहे. पाणिनीय गणपाठांतील शिवादि गणांत जो भूमि शब्द येतो त्या पासून भौम हा अपत्यवाचक शब्द होतो. भौम चा अपभ्रंश मराठी भौम, भौम शब्दाचा आणीक एक मराठी अपभ्रंश बोंब. बोंब शब्दाला स्वार्थक ल प्रत्यय लागून बोंबल (ला-ली-लें) व बोंबल्या हे मराठी शब्द निर्माण होतात. पेण- खोपवली रस्त्या वर जो बोंबल्या विठोबा आहे त्याच्या नांवांत हा बोंबल्या शब्द येतो. बोंबल्या. विठोबा म्हणजे भौम आडनांवाच्या मराठ्यांनीं स्थापिलेला विठोबा. बोंब म्हणजे शंखध्वनि ह्या शब्दाशीं बोंबल्या विठोबा या शब्दांतील बोंबल्या ह्या शब्दाचा कांहीएक संबंध नाहीं. तसाच बोंबील माझ्याशी हि बोंबल्या ह्या शब्दाचा संबंध नाहीं. (३) बिंब व भोम ह्या दोन शब्दां प्रमाणें च बखरींत नागरशा हा जुनाट शब्द येतो. शा हा प्रत्यय शहा या फारशी शब्दाचा अपभ्रंश समजण्या कडे मन:प्रवृत्ति होण्याचा संभव आहे. परंतु नागरशा ह्या विशेषनामांतील शा सब्द फारशी शाहू शब्दा पासून निर्वचिण्यांत स्वारस्य नाहीं. नागरशा ह्या शब्दांतील शा शब्द साह्-षाह् या वैदिक शब्दाचा अपभ्रंश आहे. तुराषाह् ह्या वैदिक सामासिक शब्दांत जो साह हा पोटशब्द येतो त्याचा अपभ्रंश गुजराथींत शा-सा असा होतो. सह बलवान् असणें ह्या धातू पासून साह् हा शब्द साधलेला आहे. साह् चा अपभ्रंश सा-शा. फारसी शाह् शब्द संस्कृत सह धातू पासून निघालेला आहे यांत संशय नाहीं. त्या फारसी शाह् शब्दा पासून नागरशा, मोतीसा, बुलासा, इत्यादि संयुक्त विशेषनामांतील शा-सा शब्द निर्वचिण्यांत स्वारस्य व सुसंगतता नाही. कारण, शक ११६३ त गुजराथेंत तींतील विशेषनामें ठेवण्या इतका फारशी भाषेचा प्रवेश राजे लोकांत झाला नव्हता. नागरशा, प्रतापशा, इत्यादि शब्द जेव्हां क्षत्रियवाचक असतात तेव्हां शा-सा हा शब्द साह् षाह् ह्या वैदिक शब्दाचा अपभ्रंश असतो. परंतु, मोतीसा, बुलासा इत्यादि शब्द जेव्हां क्षत्रियेतरवाचक असतात तेव्हां शा-सा हा शब्द साधु-साहु ह्या शब्दाचा अपभ्रंश समजणें युक्त होतें. जव्हारच्या राजांच्या नांवा पुढें शा, शहा, शाहा, हीं उपपदें येतात. तीं वैदिक साह्-षाह् शब्दा पासून अपभ्रंशिलेलीं जशीं स्पष्ट दिसतात, तसा च फारशी शाह् हा शब्द हि वैदिक साह्-षाह् ह्या शब्दाचा सगोत्र अपभ्रंश आहे. (४) चेऊलचंपावतीस त्या कालीं भोज ह्या आडनांवाचे घराणें राज्य करीत असे. भोज हे यादववंशी क्षत्रिय पाणिनिकाला पासून व तत्पूर्वी पासून प्रसिद्ध आहेत. " भोज क्षत्रिये " असा क्षत्रियवाचक भोज शब्दाचा उल्लेख पाणिनि गणपाठांत करतो. भोज शब्दाला स्वार्थक ल प्रत्यय लागून भोजल शब्द निर्माण होतो व त्याचा अपभ्रंश भोसल (ला-ली-लें) होतो. हा भोसल अपभ्रंश बखरकार देत नाहीं, मूळ भोज हा च शब्द देतो. त्या वरून अनुमानतां येतें कीं शक १०६० पासून शक १३७० पर्यंतच्या अवधींत मूळ भोज हा च शब्द आडनांव म्हणून प्रचलित होता, भोसला हा आडनांव शब्द म्हणावा तितका प्रचारांत आला नव्हता. म्हणजे भोसला हें आडनांव महाराष्ट्रांत व कोंकणांत शक १३७० पर्यंत फारसें प्रचारांत नसावें असा ह्या विधानाचा अर्थ होतो. परंतु, भोसला ह्या शब्दाची दुसरी एक व्युत्पत्ति स्वीकारिली तर भोसला हा शब्द शक १३७० हून बराच जुना ठरवितां येतो. म्हैसूर प्रांतांत दोरसमुद्र येथें शक ९२९ पासून शक १२३२ पर्यंत होय्सळ किंवा पोय्सळ ह्या आडनांवाचे यदुवंशीय क्षत्रिय कुल नांदून गेलें.

(३९) त्मने तोकाय तनयाय मृळ (१-१६-११४-६).
(४०) नासत्याम्यां बर्हिरिव प्रवृंजे स्तोमान् (१-१७-११६-१) प्रवृंजे twist, cut. twist like दर्भ s. (पिरगळणे, कापणे, दर्भाप्रमाणे पिळणे).
(४१) च्यवनं पति अकृणुतं कनीनां (१-१७-११६-१०) master of girls.
(४२) घौषायै जुर्येत्यै पतिं अश्विनौ अदत्ताम् (१-१७-११७-७) gave a husband to the old girl (वृद्ध मुलीला पती दिला).
(४३) शतं मेषान् वृक्ये मामहानं तमः प्रणीतं अशिवेन पित्रा। आक्षी ऋज्राश्वे अश्विना अधत्तम् (१-१७-११७-१७) father blinded his son for letting a वृक kill them वृद्धांना त्यांना मारू दिल्याबद्दल पित्याने मुलांना आंधळे केले- डोळे काढले.
(४४) युवतिः पुनर्भू (१-१८-१२३-१).
(४५) भगस्य स्वसा वरुणस्य जामिः उषा (१-१८-१२३-५) स्वसृ & जामि. स्वसृ one who resorts to one's own house (स्वतःच्या घरात राहणारा). जामिः one who dines and lives (जेवून राहणारा). योषा, युवतिः, कन्या, दुहितृ, जाया, पति, भ्रातृ, प्रजा, मातृ, शिशु. (४६) मातृमृष्टे व योषा (१-१८-१२३-११) योषा deflowered by her मातृ.
मृश = to touch, स्पर्श करणे = मृष्ट. शंकर पंडित and सायन take मृज् (पुसून काढणे) to wipe which also makes p. p. मृष्ट
(४७) वारा सर्वैः स्पृहणीया courted by all. विश्ववारा (१-१८-१२३-१२).
(४८) नाजामिं न परिवृणक्ति जाभिं (१-१८-१२४-६) masculine जामि
co-diner, अजामि not a co-diner.
(४९) अभ्रातेव पुंस एति उषा (१-१८-१२४-७). उषा approaches a
man without a भ्राता [भाऊ नसलेल्या पुरुषाकडे उषा जाते].
(५०) स्वसा स्वस्त्रे जायस्यै योनिं अैरक् (१-१८-१२४-८) younger स्वसृ, makes place of her योनि to an elder स्वसृ. right of primogeniture,
(५१) आमधिता परिगधिमा (१-१८-१२६-६/७) libidinous.
(५२) परशु र्न द्रुहंतरः (१-१८-१२७-३) like the hateful परशु.

(२९) स कीरिणा स्तोता चित् सनिता धनानि (१-१५-१००-९)
(३०) मा नो अकृते पुरुहूत योनौ (धा:) (१-१५-१०४-७)
(३१) आंजमा नो मघवन् शक्र निर्भेत् (१-१५-१०४-८)
(३२) स वां धियं वाजयन्तीं अतक्षम् (१-१६-१०९-१)

(३३) अश्रवं हि भूरिदावत्तरा वां विजामातु रुत वा घा स्थालात् (१-१६-१०९-२)
जामातु one who dined & geta wife- service marriage[ जेवण घेऊन बायको मिळविलेला - सेवा- विवाह].
विजामातृ one who got a wife and did not dine at the wife's house. price- marriage [बायको मिळालेला परंतु तिच्या घरी न जेवलेला].

(३४) येभि: सपित्वं पितरो न आसन् (१-१६-१०९-७) पितृs are सपिs that isco-drinkers [बरोबर पिणारे].

(३५) वाजसाति flight for food. This word occirs abundantly' The ऋषि s fought for food. [अन्नासाठी युद्ध. हा शब्द पुष्कळदा येतो. ऋषी अन्नासाठी लढले].

(३६) जामि Co-diner[सहभोजन करणारे] अजामि not a co-diner(सहभोजन न करणारे).

(३७) याभि र्भरे कारं अशाय जिन्वथ: (१-१६-११२-१) कारं = नादं= कार ( कृ).the sound (कृ)
the letter.

(३८) म १ अ १६ सू. ११२ यात खालील व्यक्तींचा उल्लेख आहे :-
१ तरणि २. रेभ ३. कण्व ४. वन्दन ५. अंतक ६. भुज्यु ७. कर्केधु ८. वय्य ९. शुचन्ति १०. अत्रि ११. पृश्निगु १२. पुरुकुत्स १३. परावृज् १४. वर्तिका १५. सिंधु १६. वसिष्ठ १७. कुत्स १८. श्रुतर्व्य १९. नर २०. विश्पल २१. अथर्व्य २२. वश २३. अश्व २४. औशिज दीर्घश्रवा २५. कक्षीवान् २६. त्रिशोक २७. सूर्य २८. मंधातृ २९. भरद्वाज् ३०. अतिधिग्व ३१. कशोजु ३२. दिवोदास ३३. त्रसदस्यु ३४. वभ्र ३५. उपस्तुत ३६. कलि ३७. व्यश्व ३८. पृथि ३९. शयु ४०. अत्रि ४१. मनु ४२. स्यूमरश्मि ४३. पठर्वन् ४४. शर्यात ४५. अंगिरस् ४६. मनु ४७. विमद ४८. अरुणि ४९. सुदास् ५०. शंताती ५१. भुज्यु ५२. अध्रिगु ५३. ऋतस्तुभ् ५४. कृशानु ५५. युवन् ५६. कुत्स आर्जुनेय ५७. तुर्वीति ५८. दभीति ५९. ध्वसंति ६०. पुरुषंति.