२. ध्वनींच्या अनुकरणातून भाषोत्पत्ती

सहज विक्षेपांचे प्रत्यभिज्ञान होऊन यत्नाने त्यांची पुनरावृत्ती करण्याची बुद्धी होणे ही ह्यापुढची पायरी आहे. हा गुण मनुष्याइतका दुस-या प्राण्यांत वर्धमान झालेला दिसत नाही, किंबहुना दुस-या प्राण्यांत हा गुण बहुतेक नाहीच म्हटला तरी चालेल. विक्षेपांचे शास्त्र बनविण्याचे सामर्थ्य एकट्या मनुष्यप्राण्यानेच तेवढे दाखविलेले आढळते. पूर्वी केलेला विक्षेप ज्ञानतः पुनः करणे म्हणजे पुनरावृत्तिसामर्थ्य एकट्या मनुष्यातच दिसून येते. ही पुनरावृत्ती तो आपल्या स्वतःच्याच विक्षेपांची करतो असे नाही, इतर प्राण्यांच्या विक्षेपांचीही पुनरावृत्ती तो करू शकतो. म्हणजे अनुकरणसामर्थ्य त्याच्या ठायी विलक्षण आहे. विक्षेपांपैकी हालचालींचीच तेवढी पुनरावृत्ती मनुष्य करून थांबत नाही, तर त्या त्या प्राण्याच्या विशिष्ट शब्दांची पुनरावृत्ती व अनुकरण करून त्या त्या प्राण्याची ओळख तो इतर मनुष्यांना पटवून देतो. मनुष्य शब्दानुकरण करू लागला म्हणजे त्या त्या प्राण्याला त्या त्या प्राण्याच्या शब्दावरून तो नाव देऊ लागतो. एथेच मनुष्याला प्राण्यांचे नामकरण करण्याचा शोध लागतो. कावकाव करणा-या पाखराला काकः, किः खिः करणा-या माकडाला किखिः, रू रू आवाज करणा-याला रु रुः, भृंग आवाज करणा-याला भृंगः, अशी शब्दांवरून प्राण्यांना नावे तो देतो. कृकवाकू, कोकिल, कुक्कुट, फेरव, कुक्कुर, करेटु, ऋकर, चिल्ल, कीर, कुरर, केकी, मयूर, तित्तिरिः, ही सर्व प्राणिनामे शब्दानुकरणजन्य आहेत. कित्येक नामांत कर वगैरे प्रत्यय लावलेले आहेत व कित्येकांत केवळ शब्दच प्राणिवाचक केला आहे. कर, कुर, र, इन्, रव इत्यादी प्रत्ययान्त जी प्राणिनामे आहेत ती करकरणे, कुर आवाज करणे, इन जवळ असणे, रव आवाज करणे ह्या धातुनामांचा शोध लागल्यानंतरची असल्यामुळे ती प्रत्ययान्त नामे काक, कृकवाकू, चिल्ल, कीर ह्या अप्रत्ययान्त नामांहून अर्वाक्तन आहेत हे उघड आहे. केवलशब्दजन्य प्राणिनामे सर्व नामांत अत्यन्त जुनाट ऊर्फ प्राथमिक होत. प्राथमिक म्हणजे केव्हाची ? तर मनुष्याला हे प्राणी प्रथम भेटले तेव्हाची. कोणत्या मनुष्याला ? संस्कृत किंवा वैदिक भाषा बोलणा-या मनुष्याला की इतर पूर्वकालीन मनुष्याला ?