४१. आर्य, दानव, असुर, मोगल वगैरे लोकांचे म्हणजे अखिल मनुष्यजातीचें चरित्र उत्कटत्वानें वासनैकजन्य असतें, असें विधान येथपर्यंत वारंवार करीत आलों आहें. ह्मा वासना दोन प्रकारच्या असतात:--विकरोभ्दूत वासना व विचारोभ्दूत वासना. ह्या दोन्ही प्रकारच्या वासनांच्या फलद्रूपतार्थ संस्धायंत्रें निर्मिलीं जातात. यंत्रणाचा उपयोग विकारांच्या समाधानार्थ जसाजसा वारंवार झालेला दृष्टीस पडतो, तसाच विचारांच्या समाधानार्थहि कधीं कधीं झालेला आढळून येतो. शत्रुत्वबुद्धीनें किंवा अन्नार्थ मनुष्य, पशु. पक्षी ह्यांची हत्या करण्याकरितां, किंवा परदेश, परधन, परदारा अपहरण करण्याकरितां जशीं राज्य, सैन्य वगैरे यंत्रें हमेश बनविलीं जातात, तसें कधीं कधीं मनुष्य, पशु, पक्षी वगैरेंचे जीव वांचविण्याकरितांहि अस्पष्ट प्रयत्न होत असतात. शरीराच्या पोषणार्थ, संरक्षणार्थ व उपभोगार्थ पदार्थ तयार करण्याकरितां जशा शिक्षणसंस्था स्थापिल्या जातात, तशाच, केवळ आंतर व बाह्यसृष्टीचें ज्ञान मिळविण्याकरितां देखील, लहानसहान सोई करण्याकडे मनुष्यसमाजाची प्रवृति असते. आतां इतकें कबूल केलें पाहिजे कीं, समाजसंरक्षणार्थ किंवा समाजपोषणार्थ जशा प्रचंड संस्था निर्मिल्या जाताता, तशा सदयता, सभ्यता व ज्ञानसंपन्नता यांच्या प्रीत्यर्थ निर्मिल्या जात नाहींत. ह्या दोन प्रकरणांत अशी जरी भेदबुद्धि आहे, तत्रापि संरक्षक व पोषक संस्थांच्या निर्माणांतहि विचाराचा अंश दिसून येतो. संस्था निर्माण करणें म्हणजे अव्यवस्था मोडून व्यवस्थेचा पाया घालणें आहे. आणि व्यवस्था म्हणजे विचाराचीच एक बाजू आहे. तेव्हां विकारांच्या समाधानार्थ निर्मिलेल्या संस्थांतहि विचाराचा अंश कमजास्त मानानें असतोच. हा जो विचाराचा अंश त्याच्याकडेच तेवढी दृष्टि देऊन कित्येक लोक इतिहास लिहीत असतात. History of Rationalism in Europe, History of Morals in England, Histoty of Civilization in France, वगैरे इतिहास सुवासनोभ्दूत स्वतंत्र विचाराचा संग्रह ऐतिहासिकरीत्या करीत असतात. असले इतिहास म्हणजे त्या त्या देशांतील Irrationalism, Immorality व Barbarism ह्यांची प्रखर व प्रचंड निंदाच होय. ह्यांना Histories of ideas म्हणून म्हणतात. असले इतिहास समाजाच्या चरित्राच्या एकाच धाग्याचा छडा लावीत असल्यामुळें जात्याच एकदेशीं असतात. ते एका दृष्टीनें यद्यपि अत्यंत महत्चाचे आहेत, तत्रापि एकदेशीयत्चाच्या दोषानें लिप्त असल्यामुळें, असमाधानकारकच म्हटले पाहिजेत. खरा, समग्र व विश्वसनीय इतिहास म्हटला म्हणजे तो, कीं ज्यांत Rationalism व irrationalism Morality व immorality आणि Civtlization व Barbarism, ह्यांची हकीकत, आवडीनिवडीचा कांटा कोणीकडेहि यत्किंचित् झुकूं न देतां. झाली असेल तशी साद्यंतनमूदली जाते. Rationalism, Barbarism वगैरे तत्वाच्या इतिहासाप्रमाणेंच, Millitarism, Marerialism, Socialism, Anarchism, Science, Literatuat, वगैरे तत्त्वांचे इतिहास Histories of ideas या सदराखालीं मोडतात. असल्या इतिहासांत एकेका कल्पनेच्या उगमाची, वृद्धीची, अपकर्षाची, उत्कृषची व झाला असल्यास नाशाची हकीकत दिलेली असते. कल्पनांचे इतिहास म्हणजे त्यांचीं चरित्रेंच होत.