३८. कौलिक पद्धतीनें कुल, उपकुल, राष्ट्र, लोक, वर्ग, व्यक्ति वगैरे विभाग पाडून, शरीरक पद्धतीनें वर्ग, लोक, राष्ट्र, वगैरेंतील संस्थांच्या वासनांचें, शरीरांचें व कार्यांचें वर्णन दिक्कालावच्छेदानें दिलें म्हणजे इतिहासाची कामगिरी संपली. अशा वर्णनांत मनुष्यसमाजाच्या सर्व प्रकारच्या हालचालींची हकीकत येते.

३९. पृथ्वीवरील निरनिराळ्या नष्ट व हयात समाजांची तुलना करण्यानें जी कांहीं सिद्धान्त-परंपरा बनते तिला समाजशास्त्र म्हणतात. निरनिराळ्या नष्ट व हयात राष्ट्रांतील राज्ययंत्रांची तुलना करून जी सिद्धान्तपरंपरा बनते तिला राज्ययंत्रशास्त्र अशी संज्ञा आहे. शासनशास्त्र, धर्मशास्त्र, स्धानिकराज्ययंत्रशास्त्र, राज्यनीतिशास्त्र, भाषाशास्त्र आचारशास्त्र वगैरे शास्त्रें तुलनापद्धतीनें निर्माण होतात. समाजशास्त्र किंवा राज्ययंत्रशास्त्र म्हणजे समाजांचा किंवा राज्ययंत्रांचा इतिहास नव्हे, हे लक्षांत घेतलें पाहिजे. कित्येक इतिहासकार आपापलीं समाजशास्त्रीय, राज्ययंत्रशास्त्रीय, राज्यनीतिशास्त्रीय, किंवा नीतिशास्त्रीय परिपक्क किंवा अपरिरक्क मतें व्यक्ति, वर्ग, राष्ट्र इत्यादींच्या इतिहासांत देत असतात व अशा इतिहासांना Rafiective history, philosophical history,इत्यादि नामाभिधानें मिळत असतात. असले इतिहास खुशालचंद वाचकांस कितीहि मनोरंजक वाटोत किंवा लेखकाच्या अवकलोकनशक्तीची किंवा विचारशक्तीची कितीहि महती वाढवोत, त्यांना निर्भेळ इतिहास हें नांव देतां येत नाहीं. त्यांना Ethics of history हें नांव उत्तमोत्तम शोभतें.

४०. कित्येक इतिहासांना Critical असें विशेषण लावतात. असल्या इतिहासांत हकीकत देतांना प्रसंगांची, तारखांची, मतांची, किंवा संस्थायंत्रांची विवेचक दृष्टीनें जागजागीं छान करुन दाखविलेली असते. येथें एवढें लक्षांत घेतलें पहिजे कीं, प्रसंगांची तारखांची, मतांची, किंवा संस्थायंत्रांची विवेचक दृष्टीनें छान करणे म्हणजे इतिहास लिहिणें नव्हे, इतर ग्रंथकारांशीं वाद घालणें म्हणजेहि इतिहास लिहिणें नव्हे. ही इतिहास लिहिण्याच्या पूर्वीची तयारी होय विवेचक पद्धतीचा उपयोग प्रत्यक्ष इतिहास लिहितांना करावयाचा नसतो. तर साधनें व सामग्री तपासून व छान करून घेतांना ह्या उत्कृष्ट पद्धतीचा उपयोग व्हावयाचा असतो. नवीन इतिहास लिहितांना सिद्धांर्थ मूळांत घालणें व सिद्धार्थाची सिद्धि ज्या विवेचनपद्धतीनें केली, तो टीपांत देणें सोईस्कर व सशास्त्र असतें. प्रयोग दाखविण्याच्या रंगभूमीवर, नेपथ्यांतील सजवासजव व कुजबुज अप्रस्तुत व ग्राम्य होय. ह्या विवेचक किंवा Critical पद्धतीलाच Logic of History असें नांव आहे.