५. अभिप्रायदर्शक चित्रकर्म

मुखध्वनींनी विचारप्रदर्शन करावयाचे म्हटले म्हणजे ऐकणारी व्यक्ती बोलणा-या व्यक्तीच्या आटोक्यात हजर असावी लागते. व्यक्ति गैरहजर असली तर ह्या ध्वनिसाधनाचा कांहीएक उपयोग होत नाही. ध्वनी धरून ठेवून गैरहजर इसम त्या स्थानी आला असता तो त्याच्या कानांवर पडावा, ही युक्ती त्या प्राथमिक अवस्थेत असंभाव्य होती. तथापि प्राथमिक अवस्थेत त्यांतल्या त्यांत मनुष्याला एक युक्ती सुचलीच. तो ज्या स्थली रहात असे–प्रायः डोंगरकपारी किंवा गुहा-तेथील भित्तिसदृश खडकावर किंवा खाल्लेल्या अथवा मारलेल्या प्राण्याच्या हाडावर आपल्या अवस्थेचे रेखाचित्र तो कोरी व त्या चित्रद्वारा आपले मनोगत आतेष्टांना कधीकाळी तरी कळेल अशी आशा बाळगी. ह्या कोरकामाप्रमाणेच रंगचित्राचेही काम प्राथमिक मनुष्याला माहीत होते, असे विंध्यपर्वतांतील अवशेषांवरून उघड होते. गैरहजर मनुष्यांकरताच तेवढे कोरकाम किंवा रंगचित्र प्राथमिक मनुष्य काढी असे नव्हे. जेथे भाषेने संपूर्ण मनोगत शब्दद्वारा कळविता येत नसे, तेथे हजर मनुष्यांना काठीने किंवा बोटाने जमिनीवर रेघा व पाने, भूर्जपत्रे, इत्यादींवर रंगचित्रे काढून तो आपले मनोगत स्पष्ट करी. रंगचित्र व कोरीव रेखाचित्रे यांचा प्राथमिक मनुष्य शब्दांच्या बरोबरीने उपयोग करीत असावा असा बळकट अंदाज आहे. प्राथमिक मनुष्याचे जे रेखाकर्म किंवा रंगचित्रकर्म हिंदुस्थानात सापडते त्याचा संबंध आपणा वैदिक लोकांच्या पूर्वजांशी नाही. कारण आपण ह्या देशांतील मौल नव्हो. तथापि, आपणा आर्यांचे मूलस्थान हिंदुस्थानाबाहेर जेथे कोठे असेल तेथे आपल्या प्राथमिक पूर्वजांनी कोरीव व रंगीत चित्रे विचारप्रदर्शनार्थ काढिली असतील यात बिलकुल संशय नाही. ध्वनी ऊर्फ भाषा जशी मनुष्याला उपजत आहे तसेच कोरकाम