मोरोपंत पेशव्यांनीं जुन्नरच्या उत्तरेकडील मोंगलाचे दक्षिणेंतील अगदी अघाडीचे किल्ले सर केले. अशाप्रकारें दोहोबाजूंनी लढाईनें तोंड जुंपलें. मोंगलाचा सरदार शाईस्तेखान यानें पुणें व चाकण घेतलें आणि पुण्यास आपल्या फौजेचा तळ दिला. पुण्यांतील वाड्यांत शाईस्तेखानाची स्वारी सुखानें आराम करीत असतां, शिवानीनें रात्रीचा छापा घालून त्यास खरपूस मार दिला. मोंगल घोडेस्वारांनी सिंहगडपर्यंत शिवाजीचा पाठलाग केला; पण नेताजी पालकरानें त्यांस वाटेंत गांठून त्यांची पुरी खोड मोडली. ही गोष्ट १६६३ त घडली. १६६४ त त्या वेळचें परदेशाशीं व्यापाराचें मुख्य ठिकाण जें सुरत त्यावर शिवाजीनें पहिली प्रसिद्ध स्वारी केली. हा प्रदेश नरी शिवाजीच्या माहितीचा नव्हता, तरी त्यांस वाटेंत कोठें अडथळा आला नाहीं. याच वेळी मराठ्यांच्या आरमाराने सुरतेहून मक्केस जाणारीं कांहीं यात्रकरूंची जहाजें पकडली. १६६६ त दुस-या एका मराठी आरमारानें गोव्याच्या दक्षिणेकडील एक श्रीमान् बंदर लुटलें. यामुळें उत्तरकानड्यांत शिवाजीची सत्ता पूर्णपणें बसली. शाईस्तेखानानें तर आपला पराभव झाल्यापासून बिलकुले डोकें वर केलें नाहीं. शिवाजीपुढें शाईस्तेखानाचें कांहीं चालेना, तेव्हां त्यास परत बोलावून मोंगल बादशहानें शिवाजीची सत्ता नामशेष करण्याच्या कामीं रणपंडित राजा जयसिंग व दिल्लीरखान यांची योजना केली. या वीरद्वयाच्या फौजेनें मराठ्यांच्या प्रदेशांत शिरून पुरंदास वेढा दिला. महाडच्या मुरार बाजी देशपांडे नांवाच्या एका प्रभु सरदारानें मोठ्या मर्दुमकीनें या शहराचें संरक्षणं केलें. स्वतःचा प्राण खर्ची पडेपर्यंत या समरवीरानें त्या प्रचंड मोंगल सेनेस दाद दिली नाहीं. दिल्लीश्वराच्या पदरच्या हिंदु सरदारांत प्रमुख होऊन राहिलेल्या राजा जयसिंगास शरण जाऊन गोडीगुलाबीनेंच स्वतःचा कार्यभाग साधावा हें चांगलें, अशी सल्ला शिवाजीस यावेळीं कां मिळाली याबद्दल बखरकार किंवा ग्रँट डफ कांहींच लिहीत नाहींत. एवढी गोष्ट खरी कीं, विजयाबद्दल निराश होऊन मात्र शिवाजीनें हा मार्ग स्वीकारला । नाहीं. बखरकार ह्मणतात, राजा जयसिंग हाही परमेश्वराचा आवडता । भक्त असल्यामुळें, त्याच्याशीं युद्ध करून यशप्राप्ति व्हावयाची नाहीं, करितां त्याच्याशीं सलोखा करून मसलत फत्ते करावी अशी देवीभवानीनेंच शिवाजीच्या मनांत प्रेरणा केली. कसेंही असो. ज्या बहादरानें अफझुलखान, शाईस्तेखानासारख्या बड्या मोंगल सरदारांस हतवीर्य केलें, ज्या नृसिंहाच्या रणधुरंधर सरदारांनीं कोणी नेता नसतां किंवा एकाही किल्लयाचा आसरा नसतां, सर्व महाराष्ट्रभर पसरलेल्या औरंगजेबाच्या सैन्यसमुद्रास मागें हटविलें, त्या प्रत्यक्ष वीररसावतार शिवाजीस जयसिंगाबरोबर लढणें अशक्य होतें अशी कल्पना एक क्षणभर तरी करतां येईल काय? या रणवीर शिवाजीनें स्वतः सेनानायकत्व पतकरून ज्या ज्यावेळीं शत्रूवर चाल केली त्या त्यावेळीं विजयीश्रीनें त्यासच माळ घातली आहे. जसजशी वेळ कठीण येई, तसतसें या शिवाजीचें शौर्य आणि योजकत्व अधिक चमकूं लागे. अशी स्थिति असूनही ज्याअर्थी शिवाजीनें जाणूनबुजून जयसिंगास शरण जाऊन आपले बहुतेक किल्ले व प्रदेश त्याच्या हवाली केले, त्याअर्थी त्यास व त्याच्या मंत्रिमंडळास कांहीं अगम्य राजकारस्थान साधावयाचें असावें असें ह्मणावें लागतें. थोडा वेळ जयसिंगास शरण गेल्यानें, दिल्लीस जाण्यास सांपडून तेथील बड्या दरबारांत कांहीं मनसबा करावयास सांपडेल, निदान मोठमोठ्या रजपूत सरदारांची ओळख तरी होईल असे कदाचित् शिवाजीस वाटलें असावें. आपले मोठमोठे बेत सिद्धीस नेण्यास स्वार्थत्यागानें संपादिलेल्या जयसिंगाच्या मैत्रीचा उपयोग बराच होईल, असा कदाचित् त्याचा ग्रह झाला असावा. चौथ आणि सरदेशमुखी हे हक्क मिळविण्याबद्दल तर त्याची एकसारखी खटपट चालू होती. शहाजान किंवा अवरंगजेब यांपैकीं एकानेंही हे त्याचे हक्क उघडपणें कबूल केले नव्हते. पण हे हक्क आपणास मिळतील अशी त्यास बरीच आशा होती, ह्मणून कांहीं काळ जयसिंगास शरण गेल्यानें वरील हक्क आपल्यास अधिक कायदेशीर रीतीनें मागतां येतील असा कदाचित् त्याचा समज झाला असावा. एवढें खरें कीं, ह्यावेळीं ह्या किंवा अशाच प्रकारच्या दुस-या विचारांस पुढील हकीगतीवरून जितकें महत्व येणें रास्त होते असें दिसतें, त्याहून अधिक महत्व शिवाजीनें आणि त्याच्या मंत्रिमंडळानें दिलें. कांहींही असो. मोंगल बादशहाशीं कोणत्याही अटीवर तह करण्याचा शिवाजीचा यावेळीं अगदीं कृतनिश्चय होता. त्याच्या इच्छेप्रमाणें मोंगलाशीं तह ठरला. ३० किल्ले त्याणें मोंगलाच्या हवालीं केले व बारा त्यांच्या सरदाराकडे राहिले. आपल्या तीन अति विश्वासू सल्लागारांनी जिजाबाईच्या विचारानें सर्व कारभार चालवावा अशी तनवीज करून त्याणें मोंगलांची नोकरी पतकरली व जयसिंगाबरोबर विजापुरावर चाल केली. पुढें कांहीं दिवसांनीं त्याच्या जिवास धक्का बसणार नाहीं असें त्यास आश्वासन मिळालें, तेव्हां तो, आपला मुलगा संभाजी, कांहीं घोडेस्वार व मावळे यांसहवर्तमान दिल्लीस गेला. तेथें त्याचा योग्य आदरसत्कार झाला नाहीं. दिल्लीस कांहीं दिवस राहिल्यानंतर त्याची पक्की खात्री झाली कीं, आपल्या एकंदर आयुष्यक्रमांत आपली एवढीच कायती अतिशय मोठी चूक झाली. दिल्लीहून त्याणें कशा युक्तीनें आपली सुटका करून घेतली ही गोष्ट सर्वांस महशूर आहेच. त्याबद्दल सविस्तर हकीकत देण्याचें प्रयोजन नाहीं. ही गोष्ट वाचली ह्मणने संकटसमयीं देखील शिवाजीची योजकशक्ति कशी जागृत असे याची बरोबर कल्पना होते. या गोष्टीवरून त्याच्या अनुयायांच्या स्वामिभक्तीचीही पारख होते. स्वदेश सोडल्यापासून १० महिन्यांनीं जेव्हां शिवाजी स्वदेशी आला, तेव्हां सर्व गोष्टी त्यांस जशा : च्यातशा दिसल्या. त्यांच्या व्यवस्थेंत काडी इतकाही फेरफार झालेला नव्हता. शिवानीचें दिल्लीस जाणें हा मराठ्यांच्या इतिहासांतील पहिला आणीबाणीचा प्रसंग होय. जिकडे तिकडे मोंगलांचा अम्मल सुरू झाला होता. सर्व देश व किल्ले मोंगल फौजेनें व्यापून टाकले होते. शिवाजी आणि संभाजी तर दिल्लींत तुरुंगवास भोगीत होते. अशी वेळ होती तरी एकही मनुष्य स्वेदेशास निमकहराम बनला नाहीं किंवा शत्रूंस जाऊन मिळाला नाहीं. सर्व कारभार नेहमींप्रमाणें सुरळीत चालला होता. जो तो आपआपलें काम इमानें इतबारें बजावीत होता. शिवाजी दिल्लींतून सुटून स्वदेशीं परत आला, ही बातमी जेव्हां हां हां ह्मणतां सर्व देशभर वा-यासारखी पसरली तेव्हां सर्वास नवा दम आला. मोंगल फौजेशीं मराठे अधिक निकरानें लढूं लागले. एकामागून एक सर्व किल्ले मोंगलापासून घेण्याचा त्यांनी झपाट्यानें क्रम सुरू केला. मोरोपंत पेशव्यांनी तर, जयसिंगास परत बोलाविलें ही संधि साधून, शिवाजी स्वदेशीं परत येण्यापूर्वीच पुण्याच्या उत्तरेकडील किल्ले व कल्याणप्रांताचा बराच भाग काबीज केला होता. दिल्लीच्या बादशहानें पुनः एकवार शिवाजीवर तिस-यानें फौज पाठविली. या फौजचें सेनापतित्व खुद्द बादशहाचा मुलगा व जोधपूरचा राणा जसवंत सिंग यांजकडे सोंपविलें होतें. बादशहाच्या मुलास दक्षिणचा सुभेदार नेमिलें होतें. या नवीन सुभेदारांनीं आल्याबरोबर बादशहाच्या संमतीनें शिवाजीबरोबर तह केला. या तहाअन्वयें अवरंगजेबानें शिवाजीस ‘ राजा ' ही पदवी दिली. संभाजीस ५००० घोडेस्वारांच्या पतकाचा मनसबदार नेमिलें. जुन्नर आणि अहमदनगर या शहरांवरील शिवाजीच्या हक्काऐवजीं त्यास वहाड प्रांतांत जहागीर दिली. सिंहगड आणि पुरंदर खेरीजकरून पुणें, चाकण, सुपें या प्रांतांतील त्याची पूर्वीची जहागीर त्यास परत दिली. या ठरावामुळें शिवाजी पादशाही दरबारचा एक बडा सरदार बनला. मोंगल बादशहाची नोकरी करण्याचें त्यानें कबूल केलें. व याजकरतां प्रतापराव गुजरास, त्याच्या हाताखालीं बरेच घोडेस्वार देऊन त्यानें अवरंगाबादेस रवाना केले. सरासरी दोन वर्षें झणजे मोंगलांनीं विजापूराशीं चालविलेली लढाई सन १६६९ त संपेपर्यंत हा तह अमलांत होता.