आतां हें विवेचन पुढें न चालवितां येथेंच थांबवावें हें बरें. ह्या निबंधाचा मुख्य हेतु, जें थोडेसें इतस्ततः विसकटलेलें साहित्य उपलब्ध आहे, त्यांतून गतकालाच्या कांहीं विशेष गोष्टी एकत्र करणें हा आहे. त्या मी एकत्र केल्या आहेत, व ह्या गोष्टींपासून जे धडे शिकावयाचे आहेत, त्यांचा विचार व त्यांविषयीं वादविवाद येथें न करितां इतरत्र करणें प्रशस्त होय. पण अखेरीस थोंडेसें आक्षेप निवारण करून हा लेख संपवितों. उपलब्ध असलेल्या कागदपत्रांतून गोष्टी काढून वर दिल्या आहेत; पण वरील गोष्टी ज्या काळीं घडल्या, त्याचवेळी लिहिलेले कागदपत्र कोणते व नंतर लिहिलेले कागद कोणते ह्मणने समकालीन कागदपत्र ; कोणते आहेत व कोणते नाहींत हें निवडण्याचा मात्र प्रयत्न केला नाहीं. हा कांहींच्या मतें आमच्यावर दोष येईल, तर त्याचें थोडेसें निराकरण केलें पाहिंजे. ह्या कागदपत्रांपैकीं बहुतेक किंबहुना पुष्कळ --वेळीं लिहिलेले नसून नंतरच लिहिलेले आहेत. समकालीन नव्हते,--वढें मात्र आह्मांस कबूल केलेंच पाहिजे; परंतु आज हातीं घेतलेल्या विषयासारख्या विषयाचें विवरण करतांना वरील गोष्टींचा विचार करणें जरूर आहे असें आह्मांस वाटलें नाहीं. कसें झालें तरी, प्रसिद्ध "इतिहासकार ग्रोट यानें प्राचीन ग्रीक लेखाविषयीं लिहितांना असें ह्मटले --हे “ The curtain is the picture " पडदा हेंच चित्र आहे.--- चित्र झांकून गेलें आहे, तें दिसण्यास मार्ग नाहीं. अशी स्थिति --- तें चित्र झांकून टाकणा-या पडद्याची किंमत या चित्रासारखीच ---- खरी स्थिति समजण्यास दुसरें साधन नाहीं. तेव्हां ज्या का----

ग्रंथमाला.

पत्रांतून --प्रत्यक्षपणें हीं स्थिति समजण्याजोगे उल्लेख आहेत, त्या कागदपत्रावरूनच आम्हांस माहिती काढिली पाहिजे.

त्याप्रमाणें वरील कागदपत्र महत्वाचें आहेत. आणि सर्वच नाहीं तरी बहुतेक कागदपत्र उघड उघड प्राचीनकाळचे आहेत. म्हणून --- ज्यां विशेंष गोष्टी लिहिल्या आहेत, त्या गोष्टीविषयीं पुरा --- म्हणून त्या कागदपत्रांचें किती महत्व आहे याचा प्रस्तुत विषय --- विचार करणें जरूर आहे असें आह्मांस वाटत नाहीं.