४ तिहेरी धातू

१०           रमयां           रमयांकर्मि        रमयामकरम्
               रमयां           रमयांचकाररमयांचकार
               पावयां          पावयांकर्मि पावयामकरम्
               पावयां          पावयांचकार पावयांचकार
(वि) विदां (वि) विदांकर्मि (वि) विदामकरम्
(वि) विदां (वि) विदांचकार (वि) विदांचकार

११ विविदिष्            विविदिषामि        अविविदिषम्
     जुहूष्                जुहूषामि            अजुहूषम्
     विवक्ष्               विवक्षामि            अविवक्षम्
प्रत्यक्ष धातूंना उपसर्ग नाही व परोक्ष धातूंना अ हा उपसर्ग आहे. या अ उपसर्गाचा अर्थ दूरचा, परोक्ष असा आहे. हन्मि हे रूप मारण्याची क्रिया. प्रत्यक्ष करणारा मी असा अर्थ दाखविते आणि अहनम् हे रूप मारण्याची क्रिया परोक्ष करणारा मी असा अर्थ दाखविते. रानटी आर्य डोळ्यासमोर होणाऱ्या क्रियेला प्रत्यक्ष म्हणे व दूरच्या म्हणजे डोळ्याआड होणाऱ्या क्रियेला परोक्ष म्हणे. म्हणजे अगदी प्रथमावस्थेत हन्मि व अहनम् हीं रूपे दिशादर्शक असत, म्हणजे स्थलदर्शक असत. येथे डोळ्यासमोर होणारी माझ्या हातूनची क्रिया हन्मि रूप दाखवी आणि तेथे दूर तुमच्या डोळ्याआड होणारी माझ्या हातूनची क्रिया अहनम् हे रूप दाखवी. प्रथमावस्थेंत हन्मि व अहनम् या रूपात कालकल्पना नव्हती. पुढे ज्याप्रमाणे दिगपेक्षेने अहनम् हे रूप परोक्ष क्रिया दाखवी, त्याप्रमाणेच अतिदेशाने अहनम् हे रूप काल, पर्वा शंभर वर्षांपूर्वीच्या क्रियेचेही दर्शक ऊर्फ कालदर्शक झाले. म्हणजे भूतार्थकत्व हा मूळचा अर्थ अहनम् या रूपाचा नव्हता, भूतार्थकत्व मागाहून अतिदेशाने त्या रूपाला आलेले आहे. तात्पर्य, अम् या सर्वनामाचा व भूतार्थकत्वाचा काही एक संबंध नाही. हे लक्षात बाळगून स: अद्य ममार किंवा अमरत् या वैदिक वाक्यांचा अर्थ लावावयाचा आहे. पाणिनी सांगतो की वैदिकभाषेत लुङ्, लङ् व लिट् यांचा वर्तमानकाळीही उपयोग होतो व भुतकाळीही होतो. पैकी स: अद्य अम रत् या वैदिक वाक्याचा अर्थ, तो आज दूरच्या ठिकाणी मरतो, असा आहे व स: अद्य मरति या वैदिक वाक्याचा अर्थ, तो आज येथे आपल्या समक्ष मरतो, असा आहे. अद्य ममार, म्हणजे आज दूर ठिकाणी मरतो, असा अर्थ आहे आणि त्द्य: ममार, म्हणजे दूर कालीं म्हणजे काळ मरतो, असा अर्थ आहे. अमरत् व ममार ही रूपे मूळची भूतार्थक नसल्याकारणाने, अहं वेद = अहं वेद्मि ही रूपे वर्तमानार्थक का ते स्पष्ट होते. (वि) वेद हे मूळचे वर्तमानक्रिया म्हणजे प्रत्यक्ष क्रिया दाखविणारेच रूप होते. तसेच वि चा लोप होऊन वेदपूर्वकालीन भाषांतून वैदिक भाषेत व पाणिनीय भाषेत अवशेष म्हणून राहिलेले आहे. इतकेच की अहं वेद व अहं वेद्मि या दोन वाक्यांत प्रथमारंभी किंचित् अर्थभेद होता. अहं वेद्मि म्हणजे मी प्रत्यक्ष जाणतो असा अर्थ होता व अहं वेद म्हणजे मी परोक्ष जाणतो असा अर्थ होता. प्रत्यक्ष व परोक्ष या अर्थांचा स्थलावरून कालावर अतिदेश कालांतराने झाला.